Chỉ trong chưa đầy một tháng, 2 vụ việc nghiêm trọng xảy ra liên quan đến di sản văn hóa. Đầu tháng 5, lăng mộ vua Lê Túc Tông – Di tích quốc gia tại Thanh Hóa bị đào trộm, phá bia đá. Gần đây, ngai vua triều Nguyễn tại điện Thái Hòa, Cố đô Huế – một bảo vật quốc gia cũng bị xâm hại.

Trong cuộc trao đổi với PV Dân Việt, PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội cho rằng, hai vụ việc liên tiếp không chỉ gây thiệt hại cho những giá trị vô giá về văn hóa – lịch sử, mà còn cho thấy những lỗ hổng đáng lo ngại trong công tác đảm bảo an toàn ở các điểm di tích, di sản văn hóa.

Liên tiếp các vụ xâm hại di tích, bảo vật quốc gia: "Cú sốc không chỉ đối với ngành văn hóa, mà còn gây lo lắng sâu sắc trong toàn xã hội"

Thưa ông, hai sự việc liên tiếp vừa xảy ra gồm vụ bảo vật quốc gia ngai vua triều Nguyễn (Huế) bị phá hoại và vụ đào trộm cổ vật tại lăng vua Lê Túc Tông (Thanh Hóa) đã khiến dư luận lo lắng về công tác bảo vệ, bảo tồn các di tích, bảo vật hiện nay. Ông đánh giá như thế nào về những vụ việc này?

- Vụ việc ngai vàng triều Nguyễn – một bảo vật quốc gia có giá trị biểu tượng rất cao bị đập phá tại điện Thái Hòa (Huế), trước đó không lâu xảy ra sự việc lăng mộ vua Lê Túc Tông bị đào trộm tại Thanh Hóa, thực sự là một cú sốc không chỉ đối với ngành văn hóa, mà còn gây lo lắng sâu sắc trong toàn xã hội. Đây không đơn thuần là những hành vi vi phạm pháp luật, mà còn là biểu hiện nghiêm trọng của sự bất cập trong công tác bảo vệ và gìn giữ di sản vốn là những giá trị thiêng liêng không thể tái tạo của dân tộc.

Di sản văn hóa không phải là một khái niệm trừu tượng, đó là những bằng chứng sống động của lịch sử, là ký ức vật chất và tinh thần của tổ tiên truyền lại. Khi một chiếc ngai vàng bị phá hoại, hay một khu mộ cổ bị xâm phạm, thì không chỉ là hiện vật bị hư hại, mà là niềm tin xã hội vào trách nhiệm gìn giữ quá khứ bị tổn thương, là lòng tự hào dân tộc bị thử thách. Hai sự kiện diễn ra liên tiếp như những tiếng chuông cảnh tỉnh, rằng chúng ta không thể tiếp tục buông lỏng công tác bảo vệ di tích, bảo vật, với tư duy quản lý thủ công, manh mún và thiếu chiến lược dài hạn như hiện nay.

Tôi cho rằng, đây là lúc chúng ta cần nhìn thẳng vào sự thật, rằng việc bảo vệ di sản đang có những lỗ hổng lớn cả về thể chế, năng lực thực thi lẫn nhận thức cộng đồng. Nếu không có những cải cách sâu rộng cả ở cấp chính sách, quản lý và kỹ thuật thì những vụ việc đáng tiếc như vừa qua hoàn toàn có thể tiếp diễn. Di sản một khi đã bị xâm hại thì mất mát là vĩnh viễn. Và mỗi lần như thế, chúng ta mất đi một phần lịch sử, một phần lòng tự trọng, và một phần niềm tin của hậu thế.

Thực tế hiện nay, nhiều người cho rằng, việc giám sát di tích hiện nay vẫn lỏng lẻo, công nghệ chưa phát huy hiệu quả, việc bảo vệ mang tính chất thủ công… Theo ông, cần có những chấn chỉnh cụ thể nào?

Đúng vậy! Thực tế hiện nay cho thấy, công tác giám sát và bảo vệ di tích, bảo vật quốc gia ở nhiều nơi chưa được “nâng cấp” tương xứng với giá trị của những gì cần bảo vệ. Rất nhiều địa phương vẫn đang trông cậy vào lực lượng bảo vệ cơ sở, thiếu thiết bị giám sát, không có cảm biến an ninh, thậm chí một số điểm di tích quan trọng còn không có người trực thường xuyên, nhất là vào ban đêm. Trong khi đó, công nghệ – vốn có thể trở thành “lá chắn vô hình” hiệu quả nhất cho di sản lại chưa được áp dụng rộng rãi, hoặc có áp dụng nhưng chưa đúng cách, thiếu đồng bộ.

Điều đáng nói là tình trạng này không mới, đã được giới chuyên môn, báo chí và dư luận phản ánh từ nhiều năm nay. Nhưng vì nhiều lý do từ thiếu ngân sách, chậm thay đổi tư duy, cho đến phân tán trách nhiệm nên tình hình vẫn chưa được cải thiện đáng kể. Và chính điều đó đã góp phần tạo ra những lỗ hổng an ninh mà kẻ xấu có thể lợi dụng.

Theo tôi, cần có những chấn chỉnh mạnh mẽ và cụ thể. Trước hết, phải chuyển từ tư duy “trông coi” sang tư duy “bảo vệ chủ động và thông minh”. Tức là, không thể chỉ bố trí người trông giữ, mà phải xây dựng hệ thống giám sát hiện đại gồm: camera an ninh thông minh, cảm biến chuyển động, hệ thống báo động khẩn cấp, kiểm soát ra vào… Những thiết bị này không quá đắt đỏ so với giá trị của di sản, và nhiều công ty công nghệ trong nước hoàn toàn có thể cung cấp giải pháp phù hợp.

Bên cạnh đó, phải xây dựng bộ quy chuẩn an toàn bắt buộc đối với từng nhóm di tích – nhất là với bảo vật quốc gia hoặc các di sản đã được xếp hạng. Việc lắp đặt hệ thống bảo vệ không thể phụ thuộc vào ý chí riêng của từng địa phương hay đơn vị quản lý, mà cần có sự giám sát, kiểm tra định kỳ từ cấp cao hơn có thể là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch hoặc một hội đồng di sản độc lập.

Ngoài ra, cần đầu tư nâng cao năng lực chuyên môn cho đội ngũ trực tiếp bảo vệ di sản – từ bảo vệ, cán bộ văn hóa cơ sở đến lãnh đạo ban quản lý di tích. Bảo vệ di sản không thể làm bằng thói quen và cảm tính, mà phải bằng kiến thức, kỹ năng và tinh thần trách nhiệm được đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên.

Chỉ khi các giải pháp công nghệ – thể chế – con người được kết hợp một cách hài hòa, thì công tác bảo vệ di sản mới có thể chuyển từ bị động sang chủ động, từ sơ hở sang vững chắc. Và chỉ khi đó, những giá trị lịch sử mà cha ông để lại mới thực sự được gìn giữ một cách xứng đáng.

Sau sự việc vừa qua, những giải pháp đảm bảo an toàn cho các di tích đang được các địa phương gấp rút triển khai. Nhưng về lâu dài cần xây dựng quy trình phối hợp chặt chẽ giữa các đơn vị chức năng, đảm bảo an toàn tuyệt đối ở các điểm di tích, các bảo vật quốc gia - những hiện vật có giá trị đặc biệt về văn hóa, lịch sử. Ông có thể chia sẻ những việc cần làm?

- Sau những vụ việc vừa qua, tôi ghi nhận sự vào cuộc khẩn trương của nhiều địa phương, đặc biệt là Thành phố Huế, và Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, trong việc rà soát, tăng cường bảo vệ di tích và bảo vật. Tuy nhiên, để bảo vệ di sản một cách bền vững và chủ động, chúng ta không thể chỉ dừng lại ở những biện pháp tình thế hay phản ứng sau sự cố. Vấn đề cốt lõi là phải xây dựng được một quy trình phối hợp liên ngành chặt chẽ, khoa học và có tính ràng buộc pháp lý rõ ràng nhằm đảm bảo an toàn tuyệt đối cho các điểm di tích và hiện vật có giá trị đặc biệt về văn hóa, lịch sử.

Đầu tiên, theo tôi, cần thiết lập cơ chế điều phối thống nhất giữa các lực lượng tham gia bảo vệ di sản, bao gồm: ban quản lý di tích, chính quyền địa phương, ngành công an, ngành văn hóa, và các tổ chức bảo tồn chuyên nghiệp. Mỗi bên cần được phân vai rõ ràng ai chịu trách nhiệm giám sát thường xuyên, ai xử lý khi có tình huống khẩn cấp, ai chịu trách nhiệm thẩm định rủi ro và cập nhật phương án bảo vệ.

Hiện nay, ở nhiều nơi, các bên còn hoạt động rời rạc, chồng chéo hoặc né tránh trách nhiệm khi xảy ra sự cố. Muốn chấm dứt điều đó, phải có một "quy trình ứng phó liên ngành" được chuẩn hóa và kiểm soát định kỳ.

Thứ hai, tôi cho rằng phải coi bảo vệ di tích là một phần trong chiến lược an ninh văn hóa quốc gia, chứ không chỉ là trách nhiệm riêng của ngành văn hóa. Những di tích, bảo vật quốc gia, nhất là khi đã được công nhận là di sản thế giới hoặc có giá trị đặc biệt cần có sự tham gia trực tiếp của lực lượng an ninh, công an khu vực trong hệ thống giám sát. Không thể để những tài sản văn hóa quý giá của quốc gia chỉ được trông coi bằng một vài nhân viên bảo vệ phổ thông, thiếu công cụ và thiếu quyền hạn.

Thứ ba, cần ứng dụng công nghệ để tạo ra một hệ thống cảnh báo sớm, quản lý từ xa và theo dõi trạng thái hiện vật theo thời gian thực. Hệ thống này có thể kết nối trực tiếp với các trung tâm giám sát văn hóa cấp tỉnh, cấp quốc gia qua đó phát hiện sớm rủi ro, can thiệp kịp thời. Chúng ta đang sống trong thời đại mà một chiếc điện thoại có thể quản lý cả căn nhà thông minh, thì không lý gì một ngai vàng – biểu tượng quốc thể lại không có hệ thống cảnh báo khi bị xâm phạm.

Và một yếu tố không thể thiếu đó là sự cộng tác từ phía cộng đồng. Mỗi người dân, du khách, người dân sống gần khu di tích, cần được coi là “mắt xích” trong mạng lưới bảo vệ di sản. Điều này chỉ có thể đạt được nếu chúng ta làm tốt giáo dục văn hóa, truyền thông sâu sắc và bồi đắp tình yêu di sản trong đời sống thường nhật.

Như vậy, muốn bảo vệ di sản trong một thế giới nhiều biến động, chúng ta cần những giải pháp không chỉ nhanh mà còn sâu, không chỉ đúng mà còn bền, đặt trách nhiệm bảo vệ ký ức dân tộc lên vai cả hệ thống – từ thể chế, công nghệ đến con người và cộng đồng. Khi đó, những hiện vật thiêng liêng mới thực sự được gìn giữ không chỉ bằng hàng rào vật lý, mà bằng cả sự đồng lòng của xã hội.

Cần thay đổi tư duy từ “quản lý vật thể” sang “bảo vệ giá trị”

Nhiều ý kiến cho rằng "đừng để mất bò mới lo làm chuồng", ông có thể hiến vài kế sách để tối ưu hơn trong bảo vệ các di tích, bảo vật quốc gia, tránh tình trạng bị xâm hại như những vụ việc đáng tiếc vừa xảy ra?

- Tôi rất chia sẻ với ý kiến: “Đừng để mất bò mới lo làm chuồng”. Thực tế, rất nhiều bài học đau xót trong công tác bảo tồn di sản tại Việt Nam những năm qua – từ việc bảo vật quốc gia bị phá hoại, cổ vật bị trộm, tranh quý bị hư hỏng, cho đến những di tích bị xâm phạm, xuống cấp không thể phục hồi – đều xảy ra trong bối cảnh thiếu một tầm nhìn chủ động, thiếu dự báo rủi ro và thiếu sự đầu tư đồng bộ, lâu dài.

Theo tôi, để bảo vệ di sản – đặc biệt là các bảo vật quốc gia một cách tối ưu, cần triển khai một hệ thống giải pháp mang tính chiến lược và toàn diện hơn, thay vì chỉ phản ứng khi có sự cố. Trước hết, cần xác định rõ: bảo vật quốc gia không chỉ là một hiện vật, mà là biểu tượng văn hóa và tinh thần dân tộc. Bởi vậy, phải có chính sách bảo vệ đặc thù, tương xứng với giá trị đặc biệt đó. Không thể bảo quản một ngai vàng – biểu tượng quyền uy của một triều đại – bằng cách trưng bày đơn giản trên bục gỗ, thiếu lồng kính, thiếu cảm biến, và không có giám sát an ninh 24/7.

Tiếp theo, tôi kiến nghị cần xây dựng danh mục các bảo vật quốc gia và hiện vật đặc biệt cần “ưu tiên bảo vệ tuyệt đối” trên phạm vi toàn quốc. Danh mục này không chỉ mang tính thống kê, mà phải đi kèm với tiêu chuẩn kỹ thuật bắt buộc về điều kiện lưu trữ, trưng bày, kiểm soát ra vào, ứng phó khẩn cấp, và bảo hiểm văn hóa. Ở nhiều quốc gia, bảo vật cấp quốc gia được bảo vệ như tài sản an ninh đặc biệt – có camera AI theo dõi, nhân viên được đào tạo chuyên sâu, và quy trình giám sát khép kín 24h. Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi và áp dụng mô hình này theo điều kiện cụ thể.

Thêm vào đó, chúng ta cần thay đổi tư duy từ “quản lý vật thể” sang “bảo vệ giá trị”. Điều đó có nghĩa là, không chỉ bảo vệ phần “thân xác” của di sản – tức hiện vật hữu hình – mà còn phải bảo vệ toàn bộ “linh hồn” của nó, bao gồm bối cảnh trưng bày, không gian lịch sử, ý nghĩa văn hóa, và cảm xúc thiêng liêng mà nó gợi lên cho cộng đồng. Chính vì vậy, trong nhiều trường hợp, việc trưng bày bản sao và bảo quản bản gốc trong điều kiện tuyệt mật có thể là lựa chọn phù hợp, nếu điều kiện thực tế không cho phép đảm bảo an toàn tuyệt đối cho hiện vật thật.

Cuối cùng và quan trọng nhất là xây dựng một “văn hóa bảo vệ di sản” trong lòng xã hội. Mỗi người dân cần hiểu rằng, bảo vật không chỉ là chuyện của bảo tàng, của ngành văn hóa hay của chính quyền, mà là tài sản chung của dân tộc, là di sản tinh thần của cả cộng đồng. Khi ý thức cộng đồng được nâng cao, khi trẻ em được học về giá trị di sản từ ghế nhà trường, khi du khách đến di tích với tâm thế trân trọng chứ không chỉ để chụp ảnh… thì lúc ấy, di sản mới thực sự được gìn giữ bằng tình yêu chứ không chỉ bằng ổ khóa.

Tôi cho rằng, bảo vệ di sản không chỉ là trách nhiệm, mà còn là bản lĩnh và tầm nhìn của một quốc gia biết trân trọng quá khứ để xây dựng tương lai. Đừng để khi mất đi rồi, chúng ta mới tiếc nuối. Bởi có những mất mát, dù có bao nhiêu tiền cũng không thể mua lại được. Và có những giá trị một khi đã đánh mất thì sự tổn thương sẽ truyền qua nhiều thế hệ.

Xin trân trọng cảm ơn những chia sẻ tâm huyết của ông!

Ngày 1/6, thông tin từ Văn phòng UBND TP Huế cho biết Cơ quan Cảnh sát điều tra công an TP Huế vừa khởi tố vụ án, khởi tố bị can và ra lệnh tạm giam 3 tháng đối với Hồ Văn Phương Tâm (SN 1983, trú khu vực 4, phường Hương Long, quận Phú Xuân, Huế) về hành vi “Cố ý làm hư hỏng tài sản” theo điểm c, khoản 2, điều 178 Bộ luật Hình sự.

Trước đó, khoảng 12h ngày 24/5, Tâm mua vé vào Đại Nội Huế, sau đó lẻn vào khu vực trưng bày ngai vua triều Nguyễn tại điện Thái Hòa, có biểu hiện bất thường, cởi áo, la hét và đập phá phần tay vịn bên trái của bảo vật quốc gia này. Đối tượng sau đó đã bị khống chế và bàn giao cho cơ quan công an.

Liên quan vụ việc gây chấn động dư luận này, UBND TP Huế đã có báo cáo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, đồng thời chỉ đạo Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, Sở Văn hóa và Thể thao kiểm tra, rà soát công tác đảm bảo an ninh, quy trình bảo quản, trưng bày cổ vật. Thành phố yêu cầu xây dựng phương án tăng cường quản lý, bảo vệ di tích, bảo vật quốc gia và xử lý trách nhiệm các cá nhân, tổ chức liên quan.

Đến nay, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế đã tổ chức họp kiểm điểm, xử lý trách nhiệm đối với tập thể và cá nhân liên quan. Theo chỉ đạo của UBND TP Huế, toàn bộ các thành viên Ban giám đốc Trung tâm cũng phải kiểm điểm, nghiêm túc rút kinh nghiệm về trách nhiệm quản lý để xảy ra sự việc nghiêm trọng đối với di sản cấp quốc gia.

Trong một diễn biến khác, ngày 16/5, Công an tỉnh Thanh Hóa cho biết vừa khởi tố, bắt tạm giam Shen JiangYang (43 tuổi; Deng ZhiJi, 41 tuổi, trú tại tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc), để điều tra về tội “xâm phạm thi thể, mồ mả, hài cốt” liên quan vụ đào lăng mộ vua Lê Túc Tông.

Theo điều tra ban đầu của Công an tỉnh Thanh Hóa, ngày 28/4, Shen JiangYang và Deng ZhiJi nhập cảnh từ Trung Quốc vào Việt Nam qua cửa khẩu quốc tế Móng Cái, tỉnh Quảng Ninh.

Mục đích của hai người này là đi tìm cổ vật ở khu mộ cổ vua chúa, mộ người giàu có thời phong kiến để lấy cắp đồ tùy táng bên trong.

Khi nhập cảnh vào Việt Nam, hai nghi phạm đem theo một bộ dụng cụ thăm dò bằng kim loại chuyên dùng săn tìm đồ cổ và máy gắn thiết bị cảm ứng dò tìm kim loại.

Đến TP Thanh Hóa, hai nghi phạm nghỉ tại một khách sạn ở phường Điện Biên, rồi thuê xe máy đến khu lăng mộ vua Lê Túc Tông ở xã Kiên Thọ, huyện Ngọc Lặc để quan sát, nghiên cứu địa hình.

Sau đó hai người Trung Quốc này mua thêm khoan điện cầm tay, dây thừng, mền bông, cưa tay, bao bì, bạt, bao tay, xẻng, xà beng để đào lăng mộ vua Lê Túc Tông.

Công an thu được tại hiện trường 14 mảnh bia đá có chữ Hán và trang trí rồng thời Lê (qua xác minh là bia mộ) với một số chữ Hán trên các mảnh vỡ: "Đại Việt Túc Tông Nhượng" khắc theo hàng dọc, cỡ chữ lớn khắc vạch, kiểu chữ Khải có nội dung ghi miếu hiệu của vua Lê Túc Tông và 15 mảnh gạch màu xám đen.

Các hiện vật nêu trên đã được Công an tỉnh Thanh Hóa đóng thùng niêm phong và lưu giữ tại kho hiện vật của Khu di tích lịch sử Lam Kinh để phục vụ công tác điều tra.

×