Môi trường sản xuất gốm Lái Thiêu: Từ hình thành làng nghề đến bài toán ô nhiễm và tái cấu trúc

Từ lợi thế tự nhiên, kỹ thuật truyền thống cho đến quá trình cơ giới hóa, hiện đại hóa, môi trường sản xuất gốm đã liên tục biến đổi, gắn chặt với sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.

Môi trường sản xuất gốm Lái Thiêu giai đoạn hình thành và phát triển mạnh

Theo TS. Nguyễn Văn Thủy, Trường Đại học Thủ Dầu Một (TP.HCM), vùng đất Lái Thiêu hội tụ đầy đủ điều kiện thuận lợi để hình thành nghề gốm sớm, gồm vị trí giao thông thủy bộ, nguồn nguyên liệu đất sét tại chỗ và lực lượng lao động cần cù, khéo tay. Nghề gốm không chỉ tạo ra giá trị kinh tế mà còn hình thành một không gian văn hóa đặc thù, lưu giữ đến ngày nay.

Trong giai đoạn 1954-1975, môi trường sản xuất gốm Lái Thiêu được mở rộng nhờ việc khai thác mạnh nguồn đất sét ở các khu vực lân cận, đặc biệt là mỏ đất sét lộ thiên Đất Cuốc. Đây là loại nguyên liệu có chất lượng tốt, sản phẩm ít biến dạng ngay cả khi nhiệt độ lò nung lên tới 1.300°C. Việc xử lý nguyên liệu được coi là khâu then chốt, thể hiện qua quan niệm nghề truyền thống: Nhất liệu, nhì nung, tam hình, tứ trí.

Thời kỳ này, các cơ sở gốm đã đưa máy móc vào nhiều công đoạn như khai thác, xay, cán đất, xối hồ bằng động cơ xăng dầu, sau đó là mô tơ điện. Việc cơ giới hóa giúp tăng năng suất, nâng cao chất lượng sản phẩm, đồng thời mở rộng quy mô sản xuất. Số lượng lò gốm tăng nhanh, đặc biệt là các lò sản xuất gốm mỹ thuật cao cấp.

Môi trường sản xuất gốm lúc này gắn liền với sự đa dạng sản phẩm. Gốm sứ dân dụng phục vụ sinh hoạt, xây dựng, trang trí nội thất, sân vườn; trong khi gốm sứ mỹ thuật hướng tới giá trị thẩm mỹ cao với các dòng phục chế, giả cổ, tượng gốm và sản phẩm truyền thống như đôn voi, chậu cảnh. Nhiều sản phẩm được xuất khẩu sang Đức, Bỉ, Hồng Kông, Úc, Pháp, Mỹ và một số nước châu Phi.

Dù đất nước trong bối cảnh chiến tranh, đây vẫn được xem là giai đoạn nghề gốm Lái Thiêu đóng góp lớn cho kinh tế địa phương, tạo việc làm cho hàng ngàn lao động, hình thành đội ngũ nghệ nhân tiêu biểu như Lý Ngọc Minh, Lý Ngọc Bạch... Hoạt động lò gốm được đánh giá là ngành tiểu công nghiệp quan trọng, mang lại nguồn thu lớn cho ngân sách.

Môi trường sản xuất gốm Thuận An sau 1975, áp lực ô nhiễm và hướng phát triển bền vững

Sau năm 1975, môi trường sản xuất gốm ở Lái Thiêu - Thuận An bước vào giai đoạn biến động mạnh. TS. Nguyễn Văn Thủy cho biết, giai đoạn 1976-1985, do cơ chế kinh tế bao cấp, nhiều cơ sở gốm mất động lực phát triển, sản xuất chủ yếu thủ công, ít đổi mới công nghệ. Môi trường sản xuất gốm khi đó mang tính cầm chừng, hiệu quả thấp.

Từ năm 1986 đến 1996, cùng với đường lối đổi mới và Quyết định số 55/QĐ-UB ngày 19/5/1987 của UBND tỉnh Sông Bé cũ, nghề gốm được trao quyền tự chủ sản xuất, kinh doanh, từng bước phục hồi.

Số cơ sở gốm ở vùng Thuận An tăng từ 34 cơ sở năm 1975 lên 153 cơ sở năm 1992. Tuy nhiên, sự cạnh tranh gay gắt của gốm sứ gia dụng Trung Quốc buộc các cơ sở trong nước phải đổi mới công nghệ, chuyển sang nung bằng điện, gas để nâng cao chất lượng sản phẩm.

Từ năm 1997 đến nay, khi tỉnh Bình Dương được tái lập, môi trường sản xuất gốm Thuận An bộc lộ rõ mặt trái của quá trình phát triển tự phát, thiếu quy hoạch.

“Các lò gốm nằm xen kẽ khu dân cư gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, đặc biệt tại khu vực đô thị. Trước thực trạng này, từ năm 2000, chính quyền địa phương yêu cầu thay đổi phương thức nung đốt và di dời các lò gốm vào khu quy hoạch tập trung”, TS. Thủy cho biết.

Dự án “Quy hoạch và xây dựng làng nghề gốm sứ Thuận An” được phê duyệt theo Quyết định số 3244/UB.SX ngày 28/02/2002 là bước đi quan trọng nhằm cải thiện môi trường sản xuất gốm. Làng nghề có diện tích khoảng 120ha, trong đó xã Hưng Định cũ được quy hoạch bảo tồn nguyên trạng.

Việc di dời và hiện đại hóa công nghệ giúp giảm ô nhiễm nhưng cũng khiến nhiều cơ sở sử dụng công nghệ cũ không thể tồn tại do chi phí đầu tư lớn.

Thực tế cho thấy, số doanh nghiệp gốm sứ giảm về lượng nhưng tăng về chất. Các lò nung hiện đại như lò tuynel, lò điện, lò gas con thoi ngày càng phổ biến, góp phần cải thiện môi trường sản xuất gốm và nâng cao chất lượng sản phẩm.

Nghệ nhân Lý Ngọc Minh - Chủ tịch HĐTV Công ty TNHH Minh Long I, vốn là Chủ tịch của Hiệp hội Gốm sứ tỉnh Bình Dương giai đoạn năm 2010-2018. Ông Minh kể, trước đó, địa phương có khoảng 500 doanh nghiệp gốm sứ, thì lúc này còn khoảng 120 doanh nghiệp. Trong đó, chỉ khoảng 70 doanh nghiệp hoạt động thực sự, chủ yếu tập trung vào xuất khẩu, chiếm 80% tổng doanh thu ngành.

Hiện nay, khu vực tỉnh Bình Dương cũ còn chưa tới 300 cơ sở sản xuất gốm, mỗi năm cung cấp từ 130-150 triệu sản phẩm. Lao động ngành gốm giảm từ mức cao điểm 23.000 người năm 1988 xuống còn khoảng 11.000 người. TS. Thủy cho rằng, sự thay đổi này phản ánh quá trình tái cấu trúc môi trường sản xuất gốm theo hướng bền vững, hiện đại, giảm ô nhiễm và nâng cao giá trị gia tăng.

Từ gốm Lái Thiêu xưa đến gốm Thuận An nay, môi trường sản xuất gốm đã trải qua nhiều thăng trầm. Những điều chỉnh về quy hoạch, công nghệ và tổ chức sản xuất cho thấy nỗ lực cân bằng giữa phát triển kinh tế, bảo tồn giá trị truyền thống và giải quyết bài toán môi trường, một yêu cầu tất yếu đối với sự phát triển lâu dài của ngành gốm sứ Bình Dương, TS. Thủy chia sẻ.

×