Nghệ sĩ đàn bầu đầu tiên của Việt Nam được phong tặng Nghệ sĩ Nhân dân

Trong lĩnh vực âm nhạc dân tộc, Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm (còn có nghệ danh Tử Kì, Hoài Anh) là một trong số những nữ nghệ sĩ đầu tiên của Việt Nam được đào tạo bài bản và nổi tiếng về đàn bầu. Bà cũng là nghệ sĩ đàn bầu đầu tiên được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân, Nghệ sĩ Ưu tú. Và bà cũng chính là mẹ ruột của nhạc sĩ Hồ Hoài Anh, từng là mẹ chồng của ca sĩ Lưu Hương Giang.

Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm sinh năm năm 1953 tại Thanh Oai, Hà Tây cũ (nay là Hà Nội). Cha bà là một bác sĩ từ bỏ công việc về làm nông dân sau sự kiện Cách mạng Tháng Tám.

Từ năm 13 tuổi, khi xã hội vẫn còn nặng nền với định kiến “... làm thân con gái chớ nghe đàn bầu” thì nghệ sĩ Thanh Tâm đã chọn theo học đàn bầu. Thời điểm này, có rất ít con gái theo học đàn bầu và không mấy người bám trụ được lâu dài. Vì vậy, nữ nghệ sĩ được xem là học sinh nữ hiếm hoi của nhạc cụ này. Khi đăng ký học bộ môn đàn bầu của Trường Âm nhạc Việt Nam, bà vẫn chưa biết cây đàn bầu hình dáng ra sao.

“Ngày nhỏ, tôi được nghe thanh âm trong veo, thánh thót của đàn bầu qua đài phát thanh và bị mê hoặc từ đó. Khi Trường Âm nhạc Việt Nam (nay là Học viện Âm nhạc quốc gia) tuyển sinh, tôi đăng ký thi đàn bầu. Tại sao tôi lại mê đắm thế, bởi tôi nghĩ mỗi dân tộc đều có tiếng nói riêng, có loại hình nghệ thuật riêng. Đàn bầu là một nhạc cụ gần như xuất phát từ Việt Nam, do người Việt Nam sáng tạo.

Tại sao người ta lại cho rằng thanh âm của đàn bầu buồn, bởi vì trải qua nghìn năm lịch sử ấy, dân ta bị đô hộ, đời sống khó khăn, tiếng đàn bầu như nói lên tiếng lòng của người xưa. Thời đại nào âm nhạc sẽ mang hơi thở thời đại đó, nhạc dân tộc, trong đó có đàn bầu cũng vậy thôi”, Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm từng chia sẻ.

Những ngày theo học đàn bầu ở Nhạc viện, Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm được các giảng viên cốt cán của bộ môn âm nhạc truyền thống thời điểm đó truyền dạy như Bá Sách, Vũ Tuấn Đức, Bạch Huệ… Chính các thầy cô đã truyền cảm hứng và ảnh hưởng đến nghệ thuật tiếng đàn của bà.

Trong khoảng thời gian đi học, Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm từng bị một số bạn nam thời đi học trêu chọc với lý do "con gái học đàn bầu" đến mức phải khóc, vứt bỏ và đập vỡ đàn. Bà cũng từng có khoảng thời 2 năm rưỡi không để tâm vào việc học, tới khi có niềm đam mê học hành, bà lại bị tai nạn và phải bó bột ở tay trong 3 tháng.

Tuy nhiên, sau khi tốt nghiệp hệ Trung cấp năm 1971, Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm tiếp tục học Đại học (1978). Bà bắt đầu biểu diễn từ năm thứ 3 Đại học. Ban đầu có sự thành công nhất định nhưng cũng có lúc gặp những trắc trở. Tốt nghiệp Đại học, nữ nghệ sĩ tham gia công tác giảng dạy đàn bầu tại Nhạc viện Hà Nội. Bà nhanh chóng trở thành giảng viên nòng cốt Khoa Nhạc cụ cổ truyền và bảo vệ học vị Thạc sĩ nghệ thuật tại Nhạc viện Hà Nội không lâu sau đó.

Bà từng giữ chức Trưởng khoa Nhạc cụ dân tộc (nay là khoa Âm nhạc truyền thống) của Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam.

Từng được biểu diễn phục vụ Tổng thống Mỹ Mỹ Bill Clinton

Với tiếng đàn giàu tình cảm, kỹ thuật đàn điêu luyện… Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm đã biểu diễn thành công nhiều tiết mục trên nhiều sân khấu trong và ngoài nước. Những tác phẩm âm nhạc mà Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm biểu diễn gây được ấn tượng mạnh mẽ như: Cung đàn đất nước (Xuân Khải), Một thoáng quê (Thanh Tâm), Vũ khúc Tây Nguyên (Đức Nhuận)… với dàn nhạc dân tộc, cũng như Khởi nhạc Chào mừng (Trọng Bằng) viết cho dàn nhạc giao hưởng…

Bà cũng là nghệ sĩ đầu tiên tại Việt Nam ra mắt đĩa CD âm nhạc về thể loại âm nhạc dân tộc. Đĩa CD của bà mang tên Tiếng đàn bầu Thanh Tâm đã được Nhà xuất bản Âm nhạc thu âm và phát hành đã trở thành một trong những đĩa nhạc bán chạy nhất tại Việt Nam trong những năm 1990. Trong một lần biểu diễn chương trình giao lưu nghệ thuật tại quảng trường ở Liên Xô vào năm 1974, bà đã được có các cựu chiến binh Hồng quân Liên Xô đứng che ô tránh mưa để biểu diễn.

Trong lần biểu diễn ở Liên hoan Sinh viên thế giới năm 1979 tại thành phố La Habana (Cuba), bà đã không thể xuống được sân khấu bởi khán giả yêu cầu chơi hết bài này đến bài khác.

Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm từng có cơ hội được trình diễn trong chương trình nghệ thuật chào mừng Tổng thống Mỹ Bill Clinton cùng phu nhân Hilary Clinnton khi họ tới thăm Việt Nam, trong các yến tiệc cấp Nhà nước thết đãi Thủ tướng Nga Putin, Chủ tịch nước Trung Quốc Hồ Cẩm Đào.

Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm từng được Cộng hòa Liên bang Đức tặng Huy hiệu Người biểu diễn xuất sắc năm 1976, Huy chương Vàng độc tấu đàn bầu tại các cuộc thi âm nhạc và múa dân gian thế giới ở Dijon (Pháp) năm 1993… Bầ được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú năm 1993 và Nghệ sĩ Nhân dân năm 2007. Bà là nghệ sĩ đàn bầu đầu tiên được nhận danh hiệu Nghệ sĩ nhân dân.

Một số học trò của Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm cũng nổi tiếng với cây đàn bầu hoặc thanh nhạc như: Nghệ sĩ Nhân dân Thái Bảo, Nghệ sĩ Ưu tú Đăng Dương, Nghệ sĩ Ưu tú Bùi Lệ Chi…

Sau khi nghỉ hưu, bà vẫn tiếp tục công việc giảng dạy bộ môn đàn bầu. Trong sự nghiệp giảng dạy, Thanh Tâm đã nghiên cứu, biên soạn và đồng biên soạn nhiều giáo trình, giáo án cho đàn bầu ở các cấp học cũng như sưu tầm, tổng hợp các tác phẩm như: Đàn bầu cho tuổi học đường (2 tập); Tuyển tập bài tập kỹ thuật cho đàn bầu (2 tập); Tuyển tập dân ca, ca khúc và tác phẩm nước ngoài chuyển soạn cho đàn bầu độc tấu; Sách học đàn bầu; Tiếng đàn bầu… Những năm đầu thập niên 2020, bà đã dành nhiều công sức cho cuốn sách Giáo trình đào tạo tài năng hệ trung cấp chuyên ngành đàn bầu.

Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm kết hôn năm 21 tuổi với mối tình đầu, cũng là thầy dạy của mình. Kết quả của trái ngọt tình yêu chính là nhạc sĩ Hồ Hoài Anh – người con trai duy nhất sau này đã kế nghiệp bố mẹ theo âm nhạc. Tuy nhiên, đáng tiếc là sau 7 năm chung sống, cả hai đã đường ai nấy đi. Hôn nhân đổ vỡ khiến nữ nghệ từng có thời gian bị rơi vào tình trạng khủng hoảng tinh thần.

Sau một năm ly hôn, Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Tâm kết hôn với một người đàn ông khác kém tuổi bà và không làm trong ngành nghệ thuật. Cuộc hôn nhân này tuy không có con chung nhưng được nhiều người đánh giá là hạnh phúc.

Hồ Hoài Anh từng có một thời gian là đồng nghiệp của mẹ. Mẹ giữ chức trưởng khoa, con là giảng viên bộ môn đàn bầu. Cả hai mẹ con không ít lần xuất ngoại và tham gia các liên hoan âm nhạc quốc tế.

×