Người được đặt tên phố ở Hà Nội, từng bị xử tử vì tội chữa bài thi?

Người được đặt tên phố ở Hà Nội, từng bị xử tử vì tội chữa bài thi?

Cao Bá Quát (1809 - 1854) là người làng Sủi, phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc, nay thuộc thôn Phú Thụy, xã Phú Thị, huyện Gia Lâm, Hà Nội. Ông được người đời tôn gọi là “Thánh Quát” vì là thần đồng, thiên tài về văn chương thi phú đương thời.

Năm 1841, Cao Bá Quát được cử làm Sơ khảo trường thi Thừa Thiên. Trong khi chấm bài, ông cùng với một viên Sơ khảo khác là Phan Thời Nhạ ngầm lấy muội đèn làm mực chữa 24 bài thi. Trong 24 người có bài thi được chữa lại thì có 5 người đỗ Cử nhân. Việc bị lộ, Bộ Lễ và Viện Đô sát tra xét nghị tội, Cao Bá Quát khai nhận là: “Tôi thấy các bài hay sính bút làm vậy chứ không ai gởi gắm, dặn dò gì cả”. Bộ Lễ và Viện Đô sát làm án dâng lên vua Thiệu Trị. Án xử Cao Bá Quát và Phan Thời Nhạ vào tội tử hình. Nguyễn Văn Siêu bị tội phạt trượng (đánh bằng gậy) và tội đồ (đi đày).

Sự việc trên vẫn còn được lưu lại trong Châu bản triều Nguyễn, Bản phụng dụ của Nội các ngày 7 tháng 9 năm Thiệu Trị thứ 1 (1841) về việc giao Bộ Lễ và Viện Đô sát điều tra, xét xử vụ Cao Bá Quát sửa bài thi ở trường thi Thừa Thiên, đang được lưu tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, như sau:

“Chúng thần ở Nội các là Lâm Duy Nghĩa, Nguyễn Văn Nghi, Nguyễn Cửu Trường phụng thượng dụ: Nay căn cứ tập tâu của Ngự sử Vũ Danh Trì, giám sát công việc trường thi Thừa Thiên trình rằng, Viên đó ở ngoài trường kiểm tra thấy Chánh phó chủ khảo Bùi Ngọc Quỹ và Trương Tiến Nhiệm sức cho sơ khảo bên trong trường là Cao Bá Quát lưu lại ngoài trường viết bảng. Đối chiếu với trường quy không hợp lệ. Lại căn cứ vào tập tâu của Cấp sự trung Hồ Ngọc Tuấn trình rằng, viên đó ở trong trường kiểm tra biết sơ khảo Cao Bá Quát lén đến phòng phân khảo Nguyễn Văn Siêu ở qua đêm không về phòng mình. Lại nghe sơ khảo Phan Thời Nhạ nói rằng Cao Bá Quát phân duyệt các quyển thi, có viết thêm 9 chữ vào chỗ bỏ sót, nhận dạng đó là chữ của Cao Bá Quát. Quyển thi đó trường ngoài đã xếp vào hạng cử nhân. Cao Bá Quát lén đến phòng Nguyễn Văn Siêu muốn thông đồng ủy thác tình riêng, xem tấu thật là đáng giận. Vả lại khuôn phép trường thi chia ra trong ngoài trường thi không được qua lại chỗ nhau để đề phòng sự gian trá. Lần này văn quyển ngoài trường đi lấy chưa xong, Cao Bá Quát lại dám lưu ở ngoài trường đến phòng của phân khảo Nguyễn Văn Siêu suốt đêm. Nguyễn Văn Siêu đã là phân khảo thì việc ngoài trường tất thảy đều biết, sao lại tiếp người điểm duyệt trong trường ở cùng chỗ suốt đêm, việc này rất đáng nghi ngờ. Huống hồ căn cứ vào tấu thì Cao Bá Quát phân duyệt văn quyển lại thêm chữ vào, có nét chữ dấu mực. Đem so sánh nét chữ dấu mực đó với  quyển gốc thì thấy không phù hợp. Nét chữ đó quả là giống với nét chữ của Cao Bá Quát như lời tâu. Điều đó không có kỷ cương luật pháp, làm nhiễu loạn trường thi. Nguyễn Văn Siêu truyền thôi giữ chức, Cao Bá Quát đóng gông và đều giao cho Bộ Lễ và Viện Đô sát hội đồng là Hồ Trọng Tuấn, Vũ Danh Trì tham khảo các điều khoản tra xét công minh, trị tội nghiêm khắc để làm nghiêm túc trường thi.

Ngày mồng 7 tháng 9 năm Thiệu Trị 1 (1841).”

Sau đó, Cao Bá Quát được giảm án từ “trảm quyết” (xử chém ngay) thành án “giảo giam hậu” (xử treo cổ nhưng cho giam đợi đến sau mùa thu). Cuối cùng, án Cao Bá Quát đổi sang tống ngục và “dương trình hiệu lực” nghĩa là được phép lập công chuộc tội.

Chắc chắn Cao Bá Quát ý thức được hậu quả của việc sửa bài thi của mình, nhưng ông vẫn cứ làm, vì như ông nói, đó là “tìm điều nhân”, là “cùng cảnh thương nhau”: “Cầu nhân vị đắc thành chiêu họa – Đồng bệnh tương lân khước lụy nhân” (Tìm điều nhân chưa chắc được đã mang tai họa đến – Cùng cảnh thương nhau lại làm lụy cho người). Quá ngán ngẩm với công danh trói buộc: Ngán nhẽ kẻ tham bề khoa lợi, mũ cánh chuồn đội trên mái tóc, nghiêng mình đứng chực cửa hầu môn, Quản bao người mang cái giàm danh, áo giới lân trùm dưới cơ phu, mỏi gối quỳ mòn sân trường phủ, (Tài tử đa cùng phú), ông luôn trăn trở nỗi lo toan: "Không có sách lược gì làm cho đời được thái bình/ Thẹn mình là một nhà nho mà lại tầm thường đến thế", cùng với bản tính không chịu khuất phục cường quyền nên vào năm 1854, ông đã nổi dậy khởi nghĩa chống nhà Nguyễn. Tháng Giêng năm 1855, Cao Bá Quát bị trúng đạn hy sinh trong một trận chiến tại làng Yên Sơn (Quốc Oai-Hà Nội). Cho dù dòng họ ông đã bị tru di tam tộc văn thơ ông bị đốt trụi nhưng vẫn còn tồn lại tới 1.353 bài thơ và 21 bài văn xuôi được lưu truyền gìn giữ trong các văn đàn dân gian.

Năm 1949, tên ông được đặt cho con phố nguyên là con đường đi dọc theo hào chạy men theo đường phía Đông Nam của thành Thăng Long thời Nguyễn, nối cửa Đông Nam với cửa Tây Nam, trước đó được gọi là phố Tuyên Quang (Rue Tuyen Quang). Phố Cao Bá Quát nay thuộc phường Điện Biên, quận Ba Đình.

×