Nhà khoa học lai tạo ra giống lúa đang được yêu thích bậc nhất miền Tây là Nhà khoa học của nhà nông 2025

Giống lúa đầu tiên kháng được thứ bệnh khiến lá lúa "chỉ cần bật que diêm là cháy hết"

Trước khi bước vào lĩnh vực nghiên cứu, chọn tạo giống lúa, kỹ sư Bạch Thị Vững (sinh năm 1965) từng có 10 năm công tác tại Chi cục Bảo vệ thực vật tỉnh Long An (cũ) từ năm 1988 - 1999, tạo nền tảng cho những thành công của nữ kỹ sư trên những cánh đồng lúa ở miền Tây.

"10 năm công tác trong ngành bảo vệ thực vật, tôi đã đi thực tế rất nhiều, xây dựng quy trình kỹ thuật trồng, chăm sóc, theo dõi sâu bệnh hại trên cây dưa hấu, lúa để tư vấn, khuyến cáo bà con nông dân sản xuất hiệu quả. Sau đó, tôi được tham gia học lớp quản lý dịch hại tổng hợp (IPM), học xong tiếp tục đứng lớp, tuyên truyền, tập huấn lại cho bà con nông dân phương pháp sản xuất khoa học, tiết kiệm chi phí đầu vào", bà Vững nhớ lại những ngày đầu gắn bó với ngành nông nghiệp.

Nhưng trong suốt 10 năm làm trong ngành bảo vệ thực vật tỉnh Long An (cũ, nay là tỉnh Tây Ninh), đứng hàng trăm lớp học truyền đạt kiến thức cho bà con nông dân, điều khiến kỹ sư Bạch Thị Vững luôn trăn trở đó là bà muốn tạo ra một sản phẩm thiết thực cho xã hội, cho bà con nông dân.

Và bước ngoặt đã đến với kỹ sư Bạch Thị Vững khi năm 1999, bà chuyển công tác sang Công ty CP Giống cây trồng miền Nam (SSC), công ty thành viên của Công ty cổ phần Tập đoàn Giống cây trồng Việt Nam (Vinaseed) với nhiệm vụ chính là nghiên cứu, chọn tạo các giống lúa mới; chọn lọc, duy trì giống gốc phục vụ cho việc kinh doanh của công ty.

Và ngay khi bước vào môi trường làm việc mới, cùng với sự hỗ trợ, đồng hành của các cộng sự, bà Vững đã có ngay những thành quả đầu tiên với giống lúa lai Bắc ưu 903 kháng bệnh bạc lá.

Nói về hành trình nghiên cứu, lai tạo ra giống lúa kháng bệnh bạc lá, bà Vững cho biết, bệnh bạc lá (Xanthomonas oryzae) có thể coi là một bệnh nan y của cây lúa, gây hại chính trên cây lúa ở Đồng bằng sông Hồng trong vụ mùa.

Đặc biệt bệnh bạc lá gây hại nhiều trên những giống lúa lai Trung Quốc, trong khi việc lai tạo giống lúa kháng bệnh bền vững là một thách thức vì có nhiều nòi vi khuẩn với độc tính khác nhau phân bố theo vùng lãnh thổ và theo thời gian.

"Tôi có thời gian đi khảo sát ở những cánh đồng lúa ở miền Bắc, nhìn những cánh đồng cháy gần hết do bệnh bạc lá, chỉ cần bật que diêm lên là bùng lửa khiến chúng tôi rất đau lòng.

Những người làm khoa học như chúng tôi tiếc nuối vì một giống tốt như Bắc ưu 903 đã bị thoái hóa khi không còn đủ sức chống chịu các nòi vi khuẩn gây bạc lá phát sinh gây hại", bà Vững nhớ lại.

Để hồi sinh giống lúa tốt, bà Vững cùng nhóm nghiên cứu của doanh nghiệp đã hồi giao dòng IR 69712-26-6 với dòng Quế 99. Kết quả, đến vụ mùa 2007, bà Vững và các cộng sự đã lai tạo giống Bắc Ưu 903 kháng được các nòi vi khuẩn gây bệnh bạc lá phổ biến ở một số tỉnh phía Bắc.

"Sau 5 năm thử thách đưa vào đồng ruộng, đến năm 2013, tôi đã nhận được Giải thưởng Tôn Đức Thắng nhờ giống lúa này", bà Vững nói thêm.

Theo đánh giá, việc lai tạo giống lúa lai Bắc ưu 903 KBL kháng được bệnh bạc lá là thành công lớn của ngành nông nghiệp Việt Nam vì bạc lá là bệnh hại chính trên lúa, nhất là lúa lai trong vụ mùa ở miền Bắc, ước tính có khoảng trên 100.000 ha bị nhiễm bệnh bạc lá trong đó 50.000 ha nhiễm nặng. Mỗi năm có thể tiết kiệm 2-3 tỷ đồng chi phí thuốc trừ bệnh bạc lá lúa cho vùng Đồng bằng sông Hồng.

Nhưng để giống lúa lai kháng bệnh bạc lá Bắc ưu 903 vào đồng ruộng sau quá trình khảo nghiệm, kiểm nghiệm lại không phải là hành trình dễ dàng.

Bà Vững nhớ lại: "Lúc đầu, khi chúng tôi đưa ra, bà con không tin có một giống lúa kháng được thứ bệnh khó trị trên cây lúa, họ cấy giống mới của công ty nhưng vẫn phải cấy thêm mấy hàng giống lúa cũ.

Kết quả, giống lúa Bắc ưu 903 vẫn giữ được bộ lá xanh trong khi những giống lúa cũ của bà con cháy lá gần hết. Tôi vẫn nhớ, vào một buổi chiều, khi đứng trên cánh đồng của huyện Bình Lục (tỉnh Hà Nam cũ), nhìn "đứa con tinh thần" của mình đang bám trụ xanh tươi trên cánh đồng, trong lòng tôi dâng lên một cảm xúc khó tả, và đã bật thành một bài thơ có tên "Sự thật đây rồi":

"Đứng giữa đồng xanh, tôi nhìn say đắm/Ngỡ đây là giấc mộng hôm nào.

Xanh thẳm một màu, bát ngát 903/Kháng được bệnh hiểm nghèo “bìa lá cháy”

Những nàng lúa ung dung, thư thái/Sắc đẹp vẹn toàn pha lẫn chút kiêu sa.

Vẻ tự hào với dòng máu “Xa”/Luôn đứng vững trước phong ba bão táp.

Nhìn sang làng bên ôi sao bi đát/Giống Bắc thơm bộ lá đã héo tàn,

BTE và cả Khang Dân/Không thoát khỏi bệnh tình trên đồng ruộng.

Nàng Syn 6 luôn muộn phiền ghen tị/838 KBL lại xinh đẹp hơn tôi?

Lòng trào dâng bao xúc động bồi hồi/Sự thật đây rồi niềm ước mơ, hy vọng

Tôi muốn dang rộng đôi tay ôm tất cả vào lòng/Hai đứa con yêu bao tháng ngày chọn lọc

Và khẽ bảo: “Con ơi bao khó nhọc”/Nhớ một lòng gìn giữ chữ sắt son

Và tôi muốn trò chuyện cùng ngọn gió ở trên non/Để niềm vui được lan rộng khắp nơi nơi

“SSC- đồng nghiệp của tôi ơi/Thành công rồi thẳng đường ta đi tới".

Đến giống lúa "không kháng... thương lái"

Nếu như giống Bắc ưu 903 kháng bệnh bạc lá cho kỹ sư Bạch Thị Vững những cảm xúc tươi mới, phấn khích khi đứa con tinh thần đầu tiên xanh tươi trên đồng ruộng thì với giống Đài Thơm 8 lại giúp bà và các cộng sự tự tin, kiên định hơn trên con đường lai tạo các giống lúa mới, vừa đảm bảo năng suất cao, chất lượng tốt, đáp ứng được yêu cầu của nhiều thị trường xuất khẩu. Cho đến bây giờ, giống lúa Đài Thơm 8 có thể coi là một trong những con "át chủ bài" của Vinaseed khi doanh số luôn đứng ở vị trí cao nhất.

Theo kỹ sư Bạch Thị Vững, xu hướng sản xuất lúa hàng hóa cho tiêu dùng trong nước và xuất khẩu đòi hỏi chất lượng cơm gạo ngày càng cao và giảm thiểu dư lượng thuốc bảo vệ thực vật. Việc tạo ra giống lúa có thời gian sinh trưởng ngắn, thích nghi rộng, năng suất cao, chất lượng cơm gạo tốt và chống chịu tốt với một số dịch hại chính nhằm tạo ra giá trị kinh tế cao trên một đơn vị diện tích, nâng cao thu nhập cho người trồng lúa và góp phần tăng sản lượng gạo xuất khẩu. Giống lúa Đài Thơm 8 do SSC lai tạo và phát triển vào sản xuất đã đáp ứng gần trọn vẹn các yêu cầu trên.

Để lai tạo ra giống lúa Đài Thơm 8, bà Vững và các cộng sự đã thực hiện các phép lai từ vụ đông xuân 2009-2010 giữa BVN x OM 4900, hạt lai F1 gieo ở vụ xuân hè 2010 và thế hệ F2 gieo ở vụ hè thu 2010, sau đó tiếp tục gieo, cấy thành dòng đến thuần chọn lọc các cá thể thơm và kết hợp với việc thanh lọc tính kháng bệnh đạo ôn, rầy nâu, đồng thời đánh giá chất lượng cơm, gạo của các dòng sau mỗi vụ thu hoạch ở các đời F3, F4, F5, F6, F7, F8. Vụ đông xuân 2012-2013 ở đời F8 xác định dòng thuần có đặc điểm nông sinh học tốt, kiểu cây thâm canh, lá và hạt thơm, lấy tên là Đài Thơm 8. 

Kết quả khảo nghiệm, giống lúa Đài Thơm 8 thực sự nổi trội với những đặc tính sau: Thời gian sinh trưởng ngắn từ 90 - 95 ngày; chiều cao cây từ 95 - 105cm, cứng cây, chống đổ ngã tốt, đẻ nhánh khỏe, bông hữu hiệu nhiều với 392 bông/m2, 119 hạt/bông, độ kết hạt dày, ít lép cậy; chống chịu sâu bệnh khá tốt và năng suất cao từ 7 - 9 tấn/ha.

Đặc biệt, đặc tính cơm gạo đạt tiêu chuẩn xuất khẩu như: hạt gạo thon dài, trong, không bạc bụng, hàm lượng amylosa 16,29%, nhìn rất bắt mắt. Cơm dẻo, ngon có mùi thơm nhẹ, đặc biệt để nguội cơm vẫn dẻo. Không những thế, Đài Thơm 8 còn có khả năng chịu mặn, phèn tốt, chịu được độ mặn lên đến 6 phần nghìn nên có thể coi là một giống lúa thích ứng với biến đổi khí hậu.

"Điều chúng tôi vui mừng nhất là giống lúa Đài Thơm 8 đã ngày càng được mở rộng diện tích gieo cấy ở Đồng bằng sông Cửu Long, ước tính chiếm 35% diện tích lúa trong khu vực. Điều này chứng tỏ Đài Thơm 8 đã được lòng bà con nhờ những đặc tính nổi trội. Chúng tôi vẫn nói vui rằng, Đài Thơm 8 là giống lúa "không kháng... lái", tức là được thương lái ưa chuộng, có bao nhiêu mua bấy nhiêu nhờ tỷ lệ gạo xay xát cao, mà khi thương lái ưa thích thì dân cũng sẽ trồng nhiều", bà Vững chia sẻ.

Bà Vững bảo, cho đến bây giờ, bà vẫn không thể quên được lần đi khảo nghiệm ở Trà Vinh và Long An (cũ), lúc đó nước mặn đã tràn vào nội đồng, giữa những đám lúa xác xơ vì cháy lá do mặn, Đài Thơm 8 vẫn kiêu hãnh vươn mình, cả cánh đồng chỉ còn duy nhất màu xanh của Đài Thơm 8.

Vào đầu vụ, khi bà con nông dân chuẩn bị mua lúa giống về gieo trồng, đi dọc các con lộ ở Cần Thơ, Cà Mau, An Giang,... luôn nhìn thấy những chuyến xe, ghe, xuồng chở toàn những bao giống có dòng chữ Đài Thơm 8... Với những người làm công tác nghiên cứu, lai tạo giống lúa như bà Vững và các cộng sự, đó là món quà lớn nhất.

Ước mơ về một giống lúa cao cấp, tốt cho sức khỏe

Hiện nay, kỹ sư Bạch Thị Vững đang đảm nhiệm vị trí Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển (VRDC) thuộc Công ty cổ phần Tập đoàn Giống cây trồng Việt Nam (Vinaseed Group).

Trên cương vị này, bà và các đồng nghiệp đã tham mưu cho lãnh đạo về định hướng, chiến lược nghiên cứu, lai tạo và công nhận giống lúa mới để phục vụ cho các vùng sinh thái thuộc ĐBSCL, Duyên hải Nam Trung bộ, Tây Nguyên và các tỉnh phía Bắc; tổ chức thực hiện kế hoạch nghiên cứu, chọn tạo giống lúa mới; khảo nghiệm, chọn tạo, phát triển giống lúa mới; quản lý các quy trình kỹ thuật canh tác giống lúa độc quyền của công ty...

Cho đến nay, đã có 3 giống lúa lai, 3 giống lúa thuần do kỹ sư Bạch Thị Vững là tác giả hoặc là đồng tác giả được đưa vào gieo cấy, sử dụng. Ngoài Đài Thơm 8, Bắc ưu 903 còn có thể kể đến một số giống lúa như giống lúa lai 3 dòng HR 182, Nam Ưu 209, KC06-1, Hương Châu 6...

Trong đó, lúa lai HR 182 đươc Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và PTNT, nay là Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ Nông nghiệp và Môi trường) công nhận cho sản xuất thử trong quyết định số 412/QĐ-TT-CLT ngày 21/10/2009. Từ năm 2009 - 2012 giống lúa lai HR 182 được sản xuất thử thành công trên diện tích 1900 ha trọng điểm ở các tỉnh Cà Mau, Đồng Nai, Bình Định, Ninh Thuận, Quảng Nam cho năng suất 9-10 tấn/ha, cao hơn lúa thuần 15 - 30% và đến tháng 8/2012 công nhận là giống quốc gia, được đưa vào cơ cấu giống ở các tỉnh phía Nam, nhất là vùng nhiễm phèn mặn như Cà Mau, Bạc Liêu, Đồng Tháp, Đồng Nai, Bình Định.

Theo bà Vững, giống lúa lai HR 182 đặc biệt phù hợp với thời tiết khí hậu vùng trồng 1 vụ lúa - 1 vụ tôm, có năng suất cao, thích nghi vùng phèn, mặn, dễ sản xuất hạt F1, cạnh tranh với giống lúa nhập nội. Hàng năm, công ty cung ứng lượng giống trồng ít nhất là 6.000 ha trồng lúa lai ở vùng lúa tôm, sản lượng tăng thêm ít nhất 60.000 tấn/năm.

Trong khi đó, giống lúa lai Nam Ưu 209 cho năng suất cao, cơm dẻo, thơm, kháng được các nòi vi khuẩn gây bệnh bạc lá phổ biến ở một số tỉnh phía Bắc, sau 4 năm (8 vụ) đánh giá tính thích nghi, khả năng kháng bệnh bạc lá lúa ở vụ mùa, kháng bệnh đạo ôn ở vụ Xuân tại các vùng sinh thái ở các tỉnh phía Bắc, Nam Ưu 209 đã được công nhận là giống quốc gia, được đưa vào cơ cấu giống vào vụ mùa ở các vùng có bệnh bạc lá gây hại nặng.

Ước tính mỗi hecta lúa lai có thể đem lại lợi nhuận cho nông dân ít nhất 1,5 tấn thóc bội thu, tiết kiệm 1-2 triệu đồng tiền nông dược so với giống lúa lai khác, tổng cộng ít nhất 7-8 triệu đồng/ha; so với các giống lúa lai nhập nội nông dân tiết kiệm 30.000-60.000đ/kg giống.

Giống lúa lai 3 dòng thơm KC06-1 có thời gian sinh trưởng 95-100 ngày, kháng rầy nâu và đạo ôn, đột phá trần năng suất của ĐBSCL 12-13 tấn/ha ở ẩm độ 14%, vượt năng suất giống lúa lai phổ biến 32-84%, cơm thơm dẻo, hạt gạo dài đạt tiêu chuẩn xuất khẩu. 

Giống lúa thuần chất lượng cao Hương Châu 6 lại có những ưu điểm nổi trội như: Là giống ngắn ngày, thời gian sinh trưởng từ 90 - 95 ngày; cứng cây, chống đổ ngã tốt, đẻ nhánh khá, số hạt chắc trên bông cao 115-120 hạt/bông, chống chịu sâu bệnh tốt, nhất là bệnh đạo ôn, Đặc biệt, vào vụ hè thu giống Hương Châu 6 có hạt vàng sáng, tỷ lệ hạt chắc cao trong điều kiện thời tiết bất lợi, mưa bão thường xuyên, giống cho năng suất cao và ổn định 7-8 tấn/ha.

Đặc biệt là đặc tính cơm, gạo đạt tiêu chuẩn xuất khẩu như: hạt gạo dài 7,1 mm, trong, không bạc bụng, hàm lượng amylosa thấp 17,2-18,2%. Hạt gạo trong, không bạc bụng, cơm dẻo, thơm, vị đậm.

Tiết lộ với chúng tôi, kỹ sư Bạch Thị Vững cho biết, Vinaseed vừa cho ra đời giống lúa tím, là một dòng gạo thực dưỡng, có nhiều khoáng chất, vitamin, chất chống o xy hóa, chống ung thư, được đặt tên là lúa tím Cô Son 99.

"Trong thời gian tới, tôi và các cộng sự tiếp tục nghiên cứu, lai tạo những giống lúa mới, có khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu, chống chịu mặn, phèn, chịu nóng nhưng vẫn đảm bảo năng suất, chất lượng để góp phần nâng cao giá trị hạt gạo Việt và thu nhập cho người trồng lúa", bà Vững nói.

Được hỏi về cảm nhận khi được công nhận đạt danh hiệu "Nhà khoa học của nhà nông năm 2025" do Trung ương Hội Nông dân Việt Nam bình chọn, kỹ sư Bạch Thị Vững không giấu được sự xúc động và tự hào, bà muốn bày tỏ sự tri ân với những lãnh đạo của tập đoàn, những cộng sự trong phòng nghiên cứu đã ngày đêm cùng bà lai tạo các giống lúa mới; cảm ơn gia đình đã luôn ủng hộ phía sau, vì như bà nói, những người làm công tác nghiên cứu rất vất vả, phải hy sinh nhiều thứ, trong đó có thời gian cho gia đình.

"Đặc biệt, tôi muốn tri ân những người nông dân, những người đã cùng chúng tôi ngày đêm khảo nghiệm, đánh giá những giống lúa mới, có sự góp sức của họ chúng tôi mới nhận ra được những nhược điểm, ưu thế của giống lúa mới để từ đó tiếp tục cải tiến sao cho giống lúa mới ngày càng có năng suất, chất lượng cao hơn, tính thích nghi tốt hơn, để mỗi vụ mùa đi qua là bà con lại có thêm một mùa no ấm", bà Vững nói.

Kỹ sư Bạch Thị Vững sinh ngày 22/4/1965, quê quán: Phường Tân An – Tỉnh Tây Ninh.
Đơn vị công tác: Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển (VRDC) thuộc Công ty cổ phần Tập đoàn Giống cây trồng Việt Nam (Vinaseed Group)

Chức vụ (đảng, chính quyền, đoàn thể): Đảng viên, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển (VRDC), kiêm Trưởng bộ môn Nghiên cứu lúa.

Bà Bạch Thị Vững vừa được Hội đồng bình chọn của Trung ương Hội Nông dân Việt Nam bình chọn là 1 trong 32 Nhà khoa học của nhà nông năm 2025.

×