Tận dụng cơ hội cuối cùng để kinh tế Việt Nam bứt phá trước khi "cửa sổ" dân số vàng khép lại (bài 5)

LTS: Năm 2025 đang khép lại như một thời khắc "bản lề" hiếm có trong tiến trình phát triển của kinh tế Việt Nam, một năm “dọn đường thể chế, kích hoạt thị trường và tái định vị động lực tăng trưởng” trước khi bước vào tham vọng tăng trưởng hai con số từ năm 2026, trùng với thời điểm Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng lần thứ XIV mở ra chu kỳ chiến lược mới.

Dù chịu sức ép tái cơ cấu toàn diện và những bất ổn từ kinh tế toàn cầu, kinh tế Việt Nam vẫn ghi nhận quỹ đạo tăng trưởng ngoạn mục. GDP năm 2025 dự kiến chạm mốc lịch sử 500 tỷ USD, tương đương mức tăng khoảng 8%, đưa nền kinh tế tiến gần nhóm 30 quốc gia có quy mô lớn nhất thế giới, sánh ngang nhiều nền kinh tế trụ cột trong khu vực.

Nhưng con đường để duy trì đà bứt phá ấy không tự nhiên mà có.Nằm phía sau là hàng loạt bản lề chính sách và thị trường đang định hình lại cấu trúc tăng trưởng: Khung pháp lý về tài sản số và bùng nổ kinh tế số; tái cấu trúc hệ thống ngân hàng và chuẩn bị nguồn vốn dài hạn; cải cách thị trường vốn; đột phá công nghệ – AI – dữ liệu lớn và đặc biệt là làn sóng đầu tư hạ tầng giao thông chiến lược trải khắp Bắc – Trung – Nam chuẩn bị cho cuộc chuyển mình mạnh mẽ của kinh tế Việt Nam.

Để làm rõ hơn những giải pháp bản lề, Báo điện tử Dân Việt triển khai loạt bài "Năm bản lề cho đột phá - Cú hích cho kỷ nguyên tăng trưởng 2 con số" nhằm giải mã những quyết định bản lề, động lực quyết định kinh tế Việt Nam liệu có bước vào chu kỳ tăng trưởng 2 con số bền vững từ năm 2026 hay không?

Việt Nam từ lâu đã trở thành địa bàn chiến lược trong bản đồ đầu tư toàn cầu của các tập đoàn hàng đầu như Samsung, LG, Ford, Canon, Intel hay Amkor. Dòng vốn này không chỉ tạo việc làm và thúc đẩy xuất khẩu, mà còn đưa Việt Nam tham gia ngày càng sâu vào chuỗi sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu.

Tuy nhiên, để hiện thực hóa khát vọng trở thành quốc gia phát triển, tăng trưởng 2 con số, có thu nhập cao vào năm 2045, nền kinh tế Việt Nam buộc phải bước sang một quỹ đạo tăng trưởng mới. Mô hình tăng trưởng theo chiều rộng – dựa trên lao động giá rẻ, gia công và khai thác tài nguyên – đã dần chạm trần. Một nền kinh tế chỉ tăng trưởng 6–7% mỗi năm, dựa chủ yếu vào các lợi thế cũ, sẽ không đủ để tạo ra cú nhảy vọt về thu nhập, năng suất và vị thế quốc gia.

Nền tảng nội lực đã hình thành, thời cơ đã chín cho kinh tế Việt Nam bước vào chu kỳ tăng trưởng mới

Theo các chuyên gia kinh tế, sự dịch chuyển của chuỗi cung ứng toàn cầu cùng với vị thế ngày càng gia tăng của Việt Nam trên trường quốc tế đang tạo ra những điều kiện khách quan buộc nền kinh tế phải bước vào giai đoạn tăng trưởng cao hơn, đồng thời đòi hỏi chất lượng tăng trưởng phải được nâng lên tương xứng.

Sau năm 2022, khi thế giới bước ra khỏi đại dịch Covid-19, trật tự kinh tế và địa chính trị toàn cầu thay đổi sâu sắc. Xu hướng bảo hộ gia tăng, cạnh tranh giữa các cường quốc ngày càng gay gắt, làm gia tăng rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng. Trong bối cảnh đó, yêu cầu tự chủ, tự lực và tự cường trở thành ưu tiên chiến lược của nhiều quốc gia.

Đối với Việt Nam, vị trí địa chính trị đặc biệt – nằm sát Trung Quốc, “công xưởng của thế giới” – cùng căng thẳng thương mại Mỹ–Trung kéo dài đã thúc đẩy làn sóng dịch chuyển sản xuất theo chiến lược “Trung Quốc +1” hoặc “+2”. Việt Nam nổi lên như một điểm đến hàng đầu của dòng vốn FDI chất lượng cao, đồng thời đặt ra yêu cầu cấp thiết về một chính sách thu hút FDI có chọn lọc, khôn ngoan, hướng vào các ngành có giá trị gia tăng cao, công nghệ hiện đại và bảo đảm bền vững về môi trường – xã hội.

Sau nhiều thập kỷ tăng trưởng ổn định, định hướng xuất khẩu rõ ràng, Việt Nam đã xây dựng được nền tảng nội lực đáng kể. Một số ngành then chốt như điện, công nghệ thông tin, khai khoáng, điện tử và chế tạo máy đã hình thành, với sự hiện diện của các doanh nghiệp lớn mang tầm khu vực như Vingroup, FPT, Viettel hay PVN.

Với quy mô dân số hơn 100 triệu người và đang ở thời kỳ “dân số vàng”, áp lực tái cấu trúc mô hình tăng trưởng trở nên rõ nét hơn bao giờ hết. Theo Bộ Tài chính, Việt Nam bước vào giai đoạn dân số vàng từ khoảng năm 2007 và dự kiến kéo dài đến khoảng năm 2041. Tính đến năm 2024, nhóm dân số trong độ tuổi lao động chiếm khoảng 65–67% tổng dân số – một tỷ lệ cao so với nhiều nền kinh tế trong khu vực, đủ điều kiện cần để tăng tốc phát triển trong giai đoạn mới.Với số dân hơn 100 triệu, lại đang trong độ tuổi dân số vàng, những yêu cầu đòi hỏi Việt Nam phải tái cấu trúc lại nền kinh tế, chuyển đổi tăng trưởng chiều rộng, sang chiều sâu (thâm dụng vốn, lao động giá rẻ, tài nguyên, gia công…) sang tăng trưởng theo chiều sâu, chiều rộng (dựa trên nguồn lực đầu tư khoa học công nghệ, giá trị gia tăng, tăng trưởng năng suất lao động, và chất lượng dịch vụ…) nhằm….

Song lợi thế dân số chỉ thực sự trở thành động lực nếu được chuyển hóa thành năng suất. Điều này đòi hỏi Việt Nam phải chuyển từ mô hình tăng trưởng dựa trên vốn, lao động giá rẻ và tài nguyên sang mô hình tăng trưởng dựa trên khoa học – công nghệ, giá trị gia tăng, năng suất lao động và chất lượng dịch vụ.

Cùng với lực lượng lao động trẻ, sức mua trong nước của Việt Nam đang gia tăng nhanh chóng. Thu nhập bình quân đầu người đã vượt mốc 4.000 USD, trong khi tầng lớp trung lưu tăng trưởng thuộc nhóm nhanh nhất khu vực. Điều này đang tạo ra một thị trường nội địa năng động, đóng vai trò như “phao cứu sinh” cho nền kinh tế trong những giai đoạn xuất khẩu gặp khó.

Theo TS Võ Trí Thành, nguyên Phó Viện trưởng CIEM, sự gia tăng nhanh chóng của tầng lớp trung lưu là dấu hiệu cho thấy Việt Nam buộc phải bước sang một hình thái phát triển mới: một nền kinh tế chuyên sâu, nơi hàng hóa có giá trị cao, chất lượng tốt và thương hiệu mạnh giữ vai trò trung tâm. Khi chuỗi xuất khẩu toàn cầu bị gián đoạn, tiêu dùng nội địa trở thành điểm tựa quan trọng – điều đã được kiểm chứng trong thực tế với sự bứt phá của các ngành như bất động sản, du lịch, dịch vụ y tế chất lượng cao hay làm đẹp.

Về xu hướng ngoại lực và đòi hỏi của nền kinh tế, kinh tế Việt Nam đã trải qua 4 thập kỷ đổi mới, tăng tốc và phát triển từ sau khi thoát khỏi chiến tranh, đổi mới đất nước. Dù đã cố gắng tham gia sâu vào nền kinh tế thế giới, nhưng Việt Nam vẫn đứng ngoài, không phải chủ thể tham gia vào các cuộc Cách mạng khoa học kỹ thuật, chuyển đổi nền kinh tế (Cách mạng công nghiệp lần thứ 1, thứ 2 và thứ 3) do đó, Việt Nam không được thụ hưởng các thành quả của các cuộc cách mạng này cho phát triển đất nước.

Tuy nhiên, bước sang thế kỷ XXI, Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư – gắn với trí tuệ nhân tạo và chuyển đổi số – đang mở ra một cơ hội khác biệt.

Nhờ nền tảng viễn thông và công nghệ thông tin phát triển nhanh, Việt Nam nổi lên như một trong những nền kinh tế số năng động nhất khu vực. Năm 2024, kinh tế số tăng trưởng khoảng 9,2%, đóng góp hơn 1,5 triệu tỷ đồng vào GDP, tương đương gần 63 tỷ USD. Quy mô nền kinh tế số (GMV) đạt khoảng 36 tỷ USD, chiếm hơn 13% GDP.

Thương mại điện tử trở thành trụ cột, với doanh thu ước tính 22–25 tỷ USD, duy trì tốc độ tăng trưởng thuộc top đầu thế giới. Ngành công nghiệp ICT đạt doanh thu 152 tỷ USD, tăng gần 11% so với năm trước. Các lĩnh vực như nông nghiệp số, bán buôn – bán lẻ ứng dụng công nghệ cũng ghi nhận mức tăng trưởng hai con số.

Theo số liệu của Cục Thống kê, Bộ Tài chính và các báo cáo chuyên ngành từ Bộ Khoa học và Công nghệ, các tổ chức quốc tế, tốc độ tăng trưởng của kinh tế số Việt Nam trong năm 2024 ước tính đạt 9,2% so với năm 2023; tổng giá trị tăng thêm của các hoạt động kinh tế số trong năm 2024 ước đạt trên 1,5 triệu tỷ đồng (tương đương khoảng 62,7 tỷ USD theo tỷ giá bình quân năm 2024); tỷ trọng trong GDP của Kinh tế số chiếm khoảng 13,17%; quy mô nền kinh tế số Việt Nam (GMV) đạt 36 tỷ USD trong năm 2024.

Động lực thể chế cho kỷ nguyên tăng trưởng 2 con số của kinh tế Việt Nam

Song song với động lực công nghệ là những thay đổi mang tính bước ngoặt về thể chế. Trong những năm gần đây, Bộ Chính trị, Quốc hội và Chính phủ đã ban hành hàng loạt nghị quyết mang tính rường cột như Nghị quyết 57, 66, 68, 98 hay 138, tập trung vào tinh gọn bộ máy, phát triển khoa học – công nghệ, thúc đẩy khu vực tư nhân và giải phóng các động lực tăng trưởng mới.

Nhiều cơ chế đặc thù cũng được triển khai cho các dự án hạ tầng chiến lược như đường sắt cao tốc Bắc – Nam, điện hạt nhân Ninh Thuận, các tuyến đường sắt liên vùng, trung tâm tài chính quốc tế tại TP.HCM và Đà Nẵng, hay mô hình khu thương mại tự do (FTZ), phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng (TOD). Đây là những “đòn bẩy pháp lý” quan trọng để giải phóng tiềm năng tăng trưởng của các trung tâm kinh tế lớn.

Dù cơ hội đã rõ ràng, duy trì tăng trưởng hai con số là một bài toán khó, bởi những thách thức hiện nay mang tính hệ thống và cơ cấu.

Thách thức lớn nhất nằm ở chất lượng tăng trưởng: nguy cơ lạm phát, hiệu quả sử dụng vốn thấp, bẫy năng suất lao động và phụ thuộc vào tăng trưởng dựa trên vốn và lao động thay vì TFP. Trong giai đoạn 2021–2025, năng suất lao động đã cải thiện đáng kể, đặc biệt trong năm 2024, song mức tăng bình quân vẫn chưa đáp ứng yêu cầu của một nền kinh tế hướng tới các ngành công nghệ cao như bán dẫn, điện hạt nhân hay đường sắt cao tốc.

Hạ tầng và logistics cũng là điểm nghẽn lớn. Chi phí logistics của Việt Nam hiện cao hơn 10–20% so với các nước có trình độ phát triển tương đồng, dù sở hữu lợi thế tự nhiên và vị trí địa chiến lược hiếm có. Tình trạng thiếu điện cục bộ trong giai đoạn 2023–2024 càng làm nổi bật rủi ro về an ninh năng lượng khi nền kinh tế bước vào giai đoạn tăng trưởng chiều sâu.

Ngưỡng cửa tăng trưởng hai con số là một mục tiêu đầy tham vọng, nhưng không phải là bất khả thi. Làn sóng FDI, vị thế địa chính trị và cuộc cách mạng công nghệ đã hội tụ, tạo ra lực đẩy ngoại sinh mạnh mẽ. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng chỉ thực sự bền vững khi Việt Nam tháo gỡ triệt để các nút thắt về thể chế, hạ tầng và năng suất bằng ý chí chính trị mạnh mẽ và hành động quyết liệt.

Trao đổi với Dân Việt, PGS, TS Võ Đại Lược, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế và Chính trị thế giới cho rằng để bước vào một chu kỳ phát triển ở trình độ cao hơn, Việt Nam không thể tiếp tục dựa vào mô hình tăng trưởng truyền thống. Điều kiện tiên quyết là phải tái định vị cơ cấu ngành và chiến lược phát triển nguồn nhân lực theo hướng dài hạn, bền vững và có giá trị gia tăng cao.

“Muốn phát triển ở mức độ cao, Việt Nam phải chú trọng những ngành có tăng trưởng bền vững và hàm lượng giá trị gia tăng lớn. Nhiều địa phương cần chuyển mạnh sang dịch vụ, trong đó có tài chính, kinh tế biển, hàng không”, ông Lược nói.

Lợi thế dân số trẻ của Việt Nam là rõ ràng, nhưng tỷ lệ lao động chưa qua đào tạo chuyên sâu vẫn ở mức cao, khiến lợi thế này chưa được chuyển hóa thành năng suất. Việt Nam cần những chiến lược đào tạo bài bản cho chu kỳ 10–20 năm, thậm chí 50 năm, tập trung vào các kỹ năng của nền kinh tế tương lai như công nghệ, dịch vụ tài chính, phần mềm và bán dẫn.

“Dân số trẻ vừa là tài nguyên, vừa là áp lực. Nếu không định hướng đúng, đây sẽ trở thành thách thức lớn cho tăng trưởng trong nhiều thập kỷ tới”, ông Lược nhấn mạnh.

Một điểm sáng được ông Võ Đại Lược đánh giá cao là những thay đổi gần đây trong cấu trúc quản trị hành chính. Việc tinh gọn bộ máy, sáp nhập đơn vị hành chính, phân quyền và trao trách nhiệm nhiều hơn cho địa phương được xem là những bước đi quan trọng nhằm tháo gỡ các điểm nghẽn lâu nay của khu vực công.

Điểm nghẽn hạ tầng và chi phí logistics cao là rào cản cho Việt Nam tăng trưởng hai con số và hiệu quả tăng trưởng. Do đặc trưng của nền văn minh lúa nước và vùng trũng phát triển, nên cấu trúc đô thị, mạng lưới quy hoạch và giao thông của Việt Nam khá lạc hậu, chưa theo kịp với xu hướng phát triển của thế giới. Hạ tầng đô thị và điểm ùn tắc giao thông là điểm yếu, rào cản cho thu hút đầu tư, đe doạ sức phát triển bền vững của con người, xã hội.

Nếu nhân lực là nền móng cho tăng trưởng dài hạn, thì hạ tầng lại là điều kiện không thể thiếu để duy trì tốc độ tăng trưởng cao. Tại Việt Nam, điểm nghẽn hạ tầng và chi phí logistics cao đang là rào cản lớn đối với tham vọng tăng trưởng hai con số.

Cấu trúc đô thị, quy hoạch và mạng lưới giao thông của Việt Nam, hình thành từ nền văn minh lúa nước và mô hình phát triển vùng trũng, đang bộc lộ nhiều hạn chế so với yêu cầu của một nền kinh tế hiện đại. Ùn tắc giao thông và hạ tầng đô thị quá tải không chỉ làm gia tăng chi phí sản xuất – kinh doanh, mà còn làm suy giảm chất lượng sống và khả năng thu hút đầu tư dài hạn.

Hai đầu tàu kinh tế Hà Nội và TP.HCM là ví dụ điển hình. Với quy mô dân số 8–10 triệu người mỗi đô thị, mật độ cao gấp nhiều lần so với các thành phố khác trong nước, áp lực lên giao thông, môi trường và nhà ở ngày càng lớn. Dù tăng trưởng kinh tế cao, hai đô thị này đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về an sinh và phát triển bền vững.

Ở quy mô toàn quốc, chi phí logistics của Việt Nam vẫn cao hơn 10–20% so với các quốc gia có vị thế tương đồng trong khu vực, một nghịch lý nếu xét đến lợi thế tự nhiên và địa chính trị như đường bờ biển dài, hệ thống cảng biển lớn và vị trí gần các tuyến hàng hải nhộn nhịp nhất thế giới. Việc thiếu dịch vụ vận tải hiện đại, cùng quy hoạch giao thông chưa theo kịp tốc độ tăng trưởng kinh tế, đang làm giảm sức cạnh tranh của nền kinh tế.

Trong những năm gần đây, Việt Nam đã đầu tư mạnh vào hạ tầng với việc mở rộng các cảng biển lớn tại Hải Phòng và TP.HCM, xây dựng tuyến cao tốc Bắc – Nam và hình thành các tuyến cao tốc ven biển. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, thách thức không chỉ nằm ở vốn đầu tư, mà còn ở năng lực quản trị và kinh nghiệm vận hành để các công trình này thực sự phát huy vai trò của một trung tâm logistics và trung chuyển khu vực.

Một thách thức cấu trúc khác là nguồn cung năng lượng. Giai đoạn 2023–2024, tình trạng thiếu điện cục bộ tại một số tỉnh phía Bắc – bao gồm các trung tâm tăng trưởng như Hà Nội, Bắc Ninh, Hải Phòng và Quảng Ninh – đã bộc lộ rủi ro lớn đối với tăng trưởng kinh tế.

Thiếu điện vào mùa khô không chỉ ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất hiện tại, mà còn đặt ra rủi ro dài hạn khi nền kinh tế chuyển sang tăng trưởng chiều sâu, với nhu cầu tiêu thụ điện ngày càng lớn từ các ngành công nghiệp và dịch vụ có hàm lượng công nghệ cao.

Tăng trưởng hai con số là mục tiêu đầy tham vọng, nhưng theo giới phân tích, hoàn toàn khả thi nếu Việt Nam giải quyết triệt để các vấn đề cấu trúc. Làn sóng FDI, lợi thế địa chính trị và cuộc cách mạng công nghệ đang tạo ra lực đẩy ngoại sinh mạnh mẽ. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng chỉ có thể duy trì khi các nút thắt về năng suất tổng hợp (TFP), hạ tầng và chất lượng thể chế được tháo gỡ bằng hành động quyết liệt.

Thập kỷ tới sẽ là giai đoạn bản lề, có thể là “cơ hội vàng” cuối cùng để Việt Nam bứt phá trước khi cửa sổ dân số vàng khép lại. Cuộc đua không chỉ nằm ở con số tăng trưởng, mà ở câu hỏi cốt lõi hơn: tăng trưởng được tạo ra từ đâu, và liệu chất lượng của nó có đủ để đưa nền kinh tế thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình hay không.

×