Bài học chớp thời cơ từ khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội đến khát vọng Việt Nam hùng cường

Trong cuộc cách mạng “long trời, lở đất” tháng Tám năm 1945, khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội có ý nghĩa quyết định, thúc đẩy Tổng khởi nghĩa thắng lợi trên phạm vi cả nước, đồng thời để lại cho cách mạng nhiều bài học kinh nghiệm rất quý báu.

Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh (2/9/1945 - 2/9/2025), PGS.TS Nguyễn Trọng Phúc, nguyên Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng, đã có cuộc trao đổi với Báo Dân Việt về tầm vóc, ý nghĩa và những bài học lịch sử quý giá từ cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tại Hà Nội ngày 19/8/1945.

Ngọn cờ đầu của Tổng khởi nghĩa Tháng Tám 1945

Thưa PGS.TS Nguyễn Trọng Phúc, ông có thể phân tích vai trò và ý nghĩa của cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội ngày 19/8/1945 đối với thắng lợi chung của Cách mạng Tháng Tám?

- Trước hết, phải khẳng định vai trò của Hà Nội đối với cuộc khởi nghĩa trên toàn quốc. Khi Hà Nội giành được chính quyền, sức lan tỏa của nó là vô cùng to lớn, ảnh hưởng đến tất cả các tỉnh thành trong cả nước.

Ví dụ như chỉ sau đó 4 ngày, khởi nghĩa đã nổ ra ở Huế, rồi đến ngày 25/8 là khởi nghĩa ở Sài Gòn. Các tỉnh khác cứ trông theo Hà Nội, thấy Hà Nội khởi nghĩa thành công là phát lệnh khởi nghĩa, dù nhiều nơi chưa nhận được lệnh trực tiếp của Trung ương. Ý nghĩa và tầm vóc của cuộc khởi nghĩa Hà Nội là như vậy, cho nên sau này chúng ta mới lấy ngày 19/8 làm ngày kỷ niệm Cách mạng tháng Tám.

Khi nói về khởi nghĩa Hà Nội, chúng ta phải nhấn mạnh tính chủ động, linh hoạt và trách nhiệm rất cao của Xứ ủy Bắc Kỳ và Thành ủy Hà Nội. Lúc đó, khi nghe tin Nhật đầu hàng Đồng minh, các đồng chí đã họp ngay tại Chùa Hà (Cầu Giấy), rồi sau đó họp ở Vạn Phúc (Hà Đông) để quyết định khởi nghĩa. Dù chưa nhận được lệnh của Trung ương nhưng các đồng chí đã rất chủ động. Đặc biệt là vai trò của đồng chí Nguyễn Khang (Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ), đồng chí Nguyễn Huy Khôi (phụ trách Ban công vận Xứ ủy) và đồng chí Nguyễn Quyết (Bí thư Thành ủy Hà Nội lúc bấy giờ).

Sự năng động, sáng tạo đó đã dẫn đến quyết định biến cuộc mít tinh của địch chiều ngày 17/8 trước Nhà hát Lớn thành cuộc biểu dương lực lượng của ta. Kế hoạch khởi nghĩa được thông qua ngay ngày 18/8 và đến ngày 19/8 thì nổ ra trên toàn thành phố.

Vậy đâu là những yếu tố then chốt, là "thời cơ" đã giúp cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội giành được thắng lợi vang dội như vậy, thưa ông?

- Thời cơ lúc đó hội tụ bởi mấy yếu tố. Thứ nhất, đó là cao trào cách mạng của quần chúng đã được Đảng phát động từ sau chỉ thị “Nhật-Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” ngày 12/3/1945. Cao trào phát triển rất mạnh mẽ, đặc biệt ở Hà Nội với phong trào của công nhân, nông dân, trí thức, học sinh, Đội tự vệ thành Hoàng Diệu... rất sôi nổi. Nếu không có phong trào quần chúng đó thì không thể khởi nghĩa thành công.

Thứ hai là vai trò chủ động của tổ chức Đảng và Mặt trận Việt Minh. Họ đã thể hiện trách nhiệm rất cao để tập hợp và đưa quần chúng vào hành động cách mạng.

Yếu tố thứ ba chính là việc Nhật tuyên bố đầu hàng Đồng minh vào ngày 15/8. Đây là cơ hội thuận lợi ngàn năm có một.

Tuy nhiên, lúc đó ta cũng phải chống hai nguy cơ lớn. Một là nguy cơ quân Pháp quay lại để tái áp đặt chế độ cai trị. Hai là nguy cơ từ quân Tàu Tưởng (quân của Trung Hoa Quốc dân Đảng do Tưởng Giới Thạch lãnh đạo) với ý đồ phá hoại cách mạng và nền độc lập của ta. Vì vậy, chúng ta phải giành chính quyền trước khi quân Đồng minh (quân Tưởng, quân Anh) kéo vào để tước vũ khí quân Nhật.

Bài học lớn của Cách mạng tháng Tám chính là chọn đúng thời cơ nhưng đồng thời phải đẩy lùi được nguy cơ.

Những bài học còn nguyên giá trị

Từ thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa cách đây 80 năm, bài học nào đến nay vẫn còn nguyên giá trị thưa ông?

- Ngoài bài học về chọn đúng thời cơ và đẩy lùi nguy cơ vẫn còn nguyên giá trị, Cách mạng tháng Tám còn để lại mấy bài học lớn sau:

Một là bài học về ý chí tự lực, tự cường. Như lời Bác Hồ lúc đó: “Toàn thể quốc dân đứng lên đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”. Đây là bài học rất lớn, chúng ta giành độc lập bằng sức mình chứ không đợi người khác đến giải phóng.

Hai là bài học về đại đoàn kết toàn dân tộc. Nếu không tập hợp được quần chúng nhân dân, từ công nhân, nông dân, trí thức, học sinh, sinh viên... xung quanh Mặt trận Việt Minh và đường lối của Đảng thì không thể thành công.

Ba là bài học về sự lãnh đạo quyết đoán của Đảng, thể hiện trách nhiệm trước nhân dân, trước đất nước. Nguyên tắc Đảng đề ra lúc đó là "thống nhất trong lãnh đạo toàn quốc, tập trung trong hành động để tạo sức mạnh, và kịp thời để không lỡ mất cơ hội".

Vậy theo ông, những bài học lịch sử đó được vận dụng vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay như thế nào?

- Hiện nay, chúng ta cũng phải chớp thời cơ để bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình. Thời cơ của chúng ta là cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số. Nếu chậm trễ là sẽ bị bỏ lại phía sau. Hơn nữa, thế và lực của đất nước bây giờ rất mạnh, như Đảng ta đã nhận định: “Chưa bao giờ chúng ta có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín như hiện nay”. Đây chính là cơ hội để bứt phá lên, thực hiện khát vọng xây dựng đất nước hùng cường, sánh vai với các cường quốc năm châu.

Trong bối cảnh hội nhập hiện nay, có thể nói mối quan hệ quốc tế của ta chưa bao giờ tốt đẹp như bây giờ, tạo điều kiện để hợp tác, cùng phát triển với các nước. Để làm được điều đó, chúng ta đã có "bộ tứ trụ cột". Thứ nhất là nghị quyết về đột phá khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Tiếp theo là các nghị quyết về hội nhập quốc tế, về hoàn chỉnh hệ thống pháp luật, và về phát triển kinh tế tư nhân. Tất cả những điều đó đều là để chúng ta chọn đúng thời cơ, chớp lấy thời cơ nhằm thúc đẩy sự phát triển.

Song song đó, chúng ta cũng phải ngăn ngừa những nguy cơ. Bốn nguy cơ mà Hội nghị giữa nhiệm kỳ khóa VII (năm 1994) nêu ra đến nay vẫn còn đó: nguy cơ tụt hậu xa hơn về kinh tế; nguy cơ chệch hướng xã hội chủ nghĩa; nguy cơ về tham nhũng, lãng phí, nay thêm cả suy thoái tư tưởng chính trị, đạo đức lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” và nguy cơ “diễn biến hòa bình”. Phải phòng ngừa tốt những nguy cơ này thì mới tạo ra cơ hội phát triển tốt cho đất nước.

Trong bối cảnh đất nước đang sắp xếp, tinh gọn bộ máy, việc gặp phải những xáo trộn, thách thức là điều tất yếu. Khi một cái mới ra đời, việc đứng trước những khó khăn, gián đoạn, lúng túng ban đầu là chuyện bình thường, chúng ta cần phải điều chỉnh qua thực tiễn để tháo gỡ. Phải điều chỉnh từ phía tổ chức Đảng, chính quyền, và bản thân đội ngũ cán bộ, công chức cũng phải tự mình vươn lên. Nếu không vươn lên nắm bắt được thì sẽ tự đào thải, phải "đứng sang một bên cho người khác làm".

Đây cũng chính là lúc cần phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc. Phải đoàn kết lại, phải có ý chí tự lực tự cường rất cao, tranh thủ cơ hội, đẩy lùi nguy cơ. Không chỉ đoàn kết dân tộc mà còn phải đoàn kết quốc tế trong bối cảnh hội nhập để bạn bè quốc tế ủng hộ mình.

Có thể thấy, những bài học của ngày 19/8/1945 vẫn còn nguyên giá trị cho đến hôm nay.

Xin trân trọng cảm ơn ông!

×