Để nông nghiệp hữu cơ không chỉ là "trend": Những "phép cộng" gia tăng giá trị nông sản sạch (Bài 3)

Gia tăng giá trị nông sản hữu cơ từ khai thác lợi thế vùng miền

Sản xuất nông nghiệp hữu cơ tại vùng Trung du và miền núi phía Bắc là hướng đi tiềm năng, có lợi thế phát triển. Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi và duy trì chất lượng sản xuất nông nghiệp hữu cơ còn nhiều thách thức trong khi chưa tạo được giá trị tương xứng khi vào thị trường.

Theo một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Nông nghiệp Hữu cơ (IFOAM), năng suất trong giai đoạn chuyển đổi có thể giảm từ 10-20% tùy thuộc vào loại cây trồng và điều kiện đất đai, đòi hỏi người nông dân phải có sự chuẩn bị tâm lý và tài chính để vượt qua giai đoạn khó khăn này.

Trong khi đó, các giấy chứng nhận sản phẩm nông nghiệp hữu cơ không có giá trị vô thời hạn. Chứng nhận tiêu chuẩn hữu cơ Việt Nam có thời hạn 2 năm, của USDA (Hoa Kỳ) có thời hạn 5 năm… còn thời gian chuyển đổi để đạt chứng nhận có thể kéo dài vài năm và cần được tái đánh giá định kỳ để đảm bảo sự duy trì tuân thủ các quy chuẩn.

Bên cạnh vấn đề năng suất, kiểm soát sâu bệnh trong nông nghiệp hữu cơ cũng là một thách thức không nhỏ. Hơn nữa, các mô hình sản xuất nông nghiệp hữu cơ cần vùng đệm chuyển đổi để đảm bảo chất lượng, hạn chế ảnh hưởng của các tác nhân bên ngoài…

Để tương xứng với công sức chuyển đổi và duy trì mô hình, các sản phẩm hữu cơ thường có giá thành cao hơn so với sản phẩm thông thường.

Những năm gần đây, thị trường tiêu thụ nông sản hữu cơ Việt Nam đang ngày càng phát triển nhưng vẫn còn nhỏ hẹp và chủ yếu tập trung ở các thành phố lớn. Tại các tỉnh vùng Trung du và miền núi phía Bắc, việc tiêu thụ nông sản sạch tại tỉnh vẫn còn nhiều thách thức, đa phần vẫn cần vận chuyển về thành phố để tiêu thụ.

Sản phẩm nông sản hữu cơ chưa qua chế biến có thời gian bảo quản ngắn, thời gian vận chuyển từ miền núi về các thành phố lớn kéo dài có thể ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm…

Mặt khác, nếu chỉ bán sản phẩm nông nghiệp hữu cơ ở dạng thô, biên lợi nhuận của doanh nghiệp, tổ chức sản xuất nông nghiệp hữu cơ dễ bị ảnh hưởng bởi tác động từ thị trường. Do đó, các mô hình nông nghiệp hữu cơ dễ rơi vào tình trạng thiếu vốn tái đầu tư để phát triển sản xuất bền vững. Thực trạng này đặt ra yêu cầu gia tăng giá trị nông sản hữu cơ, bắt đầu từ những thay đổi trong quy trình sản xuất, chế biến, tiêu thụ nông sản của nhà sản xuất.

Trong đó, chế biến sâu, đa dạng hóa sản phẩm đang là giải pháp được nhiều doanh nghiệp, HTX, tổ chức sản xuất nông nghiệp hữu cơ áp dụng. Như tại Thái Nguyên, một búp chè hữu cơ có thể tạo ra hàng chục sản phẩm. Nhiều cơ sở sản xuất chè hữu cơ tại địa phương như HTX chè Hảo Đạt, HTX chè an toàn Khe Cốc, HTX chè Thủy Thuật và HTX trà Trung du Tân Cương... đã chế biến chè hữu cơ thành các sản phẩm như trà, trà túi lọc, bột matcha, kẹo trà xanh, bánh trà xanh, các sản phẩm mỹ phẩm, dược phẩm, kết hợp trộn phụ phẩm trà vào thức ăn chăn nuôi… giúp tăng giá trị sản phẩm, đa dạng hóa nguồn thu.

Nông sản qua chế biến có thể kéo dài thời gian bảo quản, kéo theo đó là sự đa dạng trong kênh tiêu thụ sản phẩm, từ cửa hàng nhỏ đến siêu thị lớn, từ bán hàng trực tiếp đến tiêu thụ qua các sàn thương mại điện tử, mạng xã hội.

Khai thác lợi thế địa phương, các tỉnh vùng Trung du và miền núi phía Bắc tập trung vào hướng phát triển sản phẩm nông nghiệp đặc hữu mà các địa phương khác không có hoặc nếu có thì chất lượng khác hẳn. Các sản phẩm nông nghiệp hữu cơ được quy hoạch phát triển gắn với thương hiệu địa phương, mang câu chuyện văn hóa, bản sắc, được đầu tư về bao bì, nhãn mác, chứng nhận sản phẩm…

Sản phẩm hữu cơ hoặc các sản phẩm chế biến từ sản phẩm hữu cơ đã trở thành đặc sản vùng miền, được chứng nhận sản phẩm OCOP cấp tỉnh, thậm chí cấp quốc gia như trà Cổ Việt của HTX Chè Phìn Hồ (Hà Giang cũ), chè tôm nõn của HTX chè Hảo Đạt (Thái Nguyên cũ), mỳ gạo sạch sinh ra từ làng Hùng Lô của HTX Mỳ gạo Hùng Lô (tỉnh Phú Thọ cũ)…

Nhờ xây dựng được thương hiệu bài bản, các sản phẩm này có thể gia tăng giá trị hàng trăm nghìn đồng, hàng triệu đồng trên 1 đơn vị sản phẩm, hướng tới phân khúc khách hàng cao cấp, làm quà biếu, quà tặng.

Nhiều vùng canh tác nông nghiệp hữu cơ đã được khai thác thành điểm đến du lịch hấp dẫn, kết hợp trải nghiệm văn hóa, nghỉ dưỡng… nâng cao thu nhập cho người sản xuất. Nông nghiệp hữu cơ phát triển gắn với kinh tế tuần hoàn, giúp giảm chi phí đầu vào, tận dụng nguồn nguyên liệu sẵn có, gia tăng lợi nhuận.

Trong bối cảnh xu hướng tiêu dùng xanh đang phát triển nhanh trên thế giới, sản phẩm nông nghiệp hữu cơ có thể trở thành con đường thu ngoại tệ. Hiện nay, một số sản phẩm nổi bật của các tỉnh miền núi như chè và gia vị từ dược liệu đã được chứng nhận hữu cơ của các tổ chức nước ngoài và có mặt tại nhiều thị trường khó tính trên thế giới như Mỹ, Úc, Châu Âu, Canada,…

Hướng đi này vẫn còn nhiều dư địa khi giá trị xuất khẩu nông sản hữu cơ của Việt Nam chỉ đạt khoảng 20 nghìn tỷ đồng, chiếm 1,46% tổng kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản - một con số khiêm tốn so với lợi thế sẵn có. Tín chỉ carbon cũng có thể là “mỏ vàng” cho những HTX, doanh nghiệp, tổ chức sản xuất nông nghiệp hữu cơ…

Nhìn từ Đan Mạch đến bài học nâng tầm giá trị nông sản sạch

Tuy nhiên, để nông nghiệp hữu cơ thực sự trở thành một ngành kinh tế xanh, không thể chỉ dựa vào nỗ lực đơn lẻ của các HTX hay doanh nghiệp sản xuất. Cần thiết phải có sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân để hình thành chuỗi giá trị. Trong đó, mỗi HTX và doanh nghiệp sẽ đóng vai trò như một "mắt xích" quan trọng, cùng phối hợp nhằm gia tăng giá trị cho sản phẩm nông nghiệp hữu cơ.

Tại Hội thảo "Phát triển Nông nghiệp hữu cơ ở Việt Nam", Đan Mạch đã được đưa ra như một hình mẫu trong phát triển nông nghiệp hữu cơ. Theo đó, một trong những yếu tố thành công then chốt là áp dụng tiêu chuẩn hữu cơ một cách xuyên suốt trong toàn bộ chuỗi giá trị - từ nông trại đến bàn ăn. Sản phẩm chỉ được cấp nhãn hữu cơ khi đáp ứng đầy đủ các tiêu chí, đồng thời trải qua hệ thống kiểm soát chặt chẽ, bao gồm kiểm tra định kỳ, đột xuất từ cơ quan chức năng địa phương.

Từ năm 2009, Đan Mạch còn mở rộng việc dán nhãn hữu cơ cho cả bếp ăn công cộng như trường học, nhà hàng, giúp người dân yên tâm lựa chọn thực phẩm sạch ngay cả ngoài gia đình.

Việc tổ chức sản xuất theo quy mô lớn và đồng bộ còn giúp giảm đáng kể chênh lệch giá giữa thực phẩm hữu cơ và phi hữu cơ. Do đó, tại các siêu thị bình dân ở Đan Mạch, người tiêu dùng có thể dễ dàng tiếp cận thực phẩm hữu cơ với giá hợp lý, tạo ra thị trường bền vững và sức cầu ổn định.

Bài học lớn từ Đan Mạch là sự phối hợp hiệu quả giữa các bên trong chuỗi giá trị: Nhà nước xây dựng luật và kiểm soát chặt chẽ, doanh nghiệp đầu tư sản xuất và phát triển thị trường, nông dân được đào tạo và hỗ trợ kỹ thuật, người tiêu dùng được tuyên truyền nâng cao nhận thức. Mô hình này không chỉ thúc đẩy tiêu dùng nội địa mà còn giúp Đan Mạch trở thành nước xuất khẩu thực phẩm hữu cơ có uy tín trên thế giới.

Nhìn vào Việt Nam, để nông nghiệp hữu cơ tại Việt Nam phát triển đúng hướng và xứng tầm, nhiều chuyên gia khẳng định cần có chiến lược tổng thể cấp quốc gia, với trọng tâm là quy hoạch vùng sản xuất hữu cơ phù hợp từng vùng sinh thái; hoàn thiện khung pháp lý, bộ tiêu chí thống nhất và minh bạch; tăng cường đầu tư cho nghiên cứu, chuyển giao công nghệ; và quan trọng nhất là phát triển chuỗi liên kết giữa nông dân - doanh nghiệp - thị trường.

Kiến nghị các giải pháp cụ thể, GS. TS Đào Thanh Vân, Phó Chủ tịch Hiệp hội Nông nghiệp Hữu cơ Việt Nam đề xuất, các bộ, ngành, địa phương cần xây dựng các cơ chế, chính sách riêng hỗ trợ cho phát triển các sản phẩm nông nghiệp hữu cơ chủ lực, có lợi thế; phát triển đa dạng các mô hình sản xuất hữu cơ có liên kết theo chuỗi giá trị. Đồng thời, cần có những giải pháp hỗ trợ tìm kiếm thông tin, nhu cầu thị trường, tìm đầu ra cho sản phẩm nông nghiệp hữu cơ; kêu gọi các doanh nghiệp tham gia đầu tư vào sản xuất nông nghiệp hữu cơ; tăng cường hợp tác với các nước, tổ chức quốc tế để thúc đẩy phát triển bền vững nông nghiệp hữu cơ tại Việt Nam.

Mặt khác, cần xây dựng các mô hình liên kết theo chuỗi giá trị giữa doanh nghiệp, hợp tác xã sản xuất, chế biến, kinh doanh các sản phẩm hữu cơ tại các vùng sản xuất tập trung tạo ra hàng hóa quy mô lớn đối với các sản phẩm chủ lực; sản xuất hữu cơ gắn với chuỗi giá trị cho các sản phẩm chủ lực nhằm nâng cao năng suất, chất lượng, giảm chi phí đầu vào, giảm phát thải khí nhà kính. Cần xây dựng mô hình liên kết chuỗi giá trị sản phẩm nông nghiệp hữu cơ từ sản xuất đến chế biến, tiêu thụ; ứng dụng công nghệ cao để chế biến sâu, tinh chế tạo ra sản phẩm nông nghiệp hữu cơ có giá trị cao mang thương hiệu; tăng cường công tác đào tạo chuyên gia chuyên sâu về nông nghiệp hữu cơ ở cả Trung ương và địa phương…

×