Nghệ sĩ Nhân dân là con gái của quan phủ, vợ của nhà thơ nổi tiếng, cô ruột của hai danh ca tên tuổi

Nghệ sĩ Nhân dân Song Kim là cô ruột của danh ca Thái Thanh, Thái Hằng

Nghệ sĩ Nhân dân Song Kim là một trong những nữ diễn viên đầu tiên của kịch nói Việt Nam. Bà có tên thật là Phạm Thị Nghĩa, sinh năm 1913 tại huyện Hoàng Long, tỉnh Hà Đông (cũ) nay là Hà Nội. Bà sinh ra trong gia đình quan lại, cha của bà là ông quan phủ Mẫn. Theo hồi ký của nhạc sĩ Phạm Duy thì bà là cô của nhạc sĩ Phạm Đình Chương, danh ca Thái Thanh, Thái Hằng. Lên trung học, bà học tại trường nữ học Ác-măng Rút-xô.

Từ bé, nghệ sĩ Song Kim đã đam mê sân khấu đến lạ lùng. Mặc dù thân phụ luôn dạy rằng: "Con gái không được đi xem tuồng, chèo nhiều" nhưng bà vẫn nhiều lần trốn nhà đi xem lén hoặc nghe các anh chị trong nhà đi xem về kể lại các tích tuồng.

Trong hồi ký của bà, khi nói tới thời kỳ này, bà đã từng viết: Thế rồi gánh tuồng lên đường, tôi đứng ở cổng làng nhìn theo bốn chiếc hòm sơn màu đen… Tôi nhận ra người này đóng Tiết Đinh Sơn, người kia đóng quân, đóng lính… Nhìn theo bước họ đi, nghe tiếng đòn gánh kẽo kẹt khuất trên con đường lất phất mưa xuân mà nước mắt tôi trào ra như mất một vật gì yêu quý.

Nhưng rồi cuộc đời nghệ sĩ Song Kim đã bước sang một trang mới khi gặp nhà thơ Thế Lữ lần đầu tiên vào năm 1936 trong buổi ra mắt vở kịch Ghen của Đoàn Phú Tứ. Biết bà yêu nghệ thuật, nhà thơ Thế Lữ đã cho người từ Hải Phòng lên Hà Đông để mời bà xuống đóng một vai kịch, đó là vai cô Mão trong vở Gái không chồng của Đoàn Phú Tứ do nhóm kịch của ông dàn dựng và biểu diễn tại Nhà hát lớn Hải Phòng.

Theo Nghệ sĩ Nhân dân Doãn Châu – nguyên Giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam, trên chuyến xe xuống Hải Phòng, để giấu tên thật của mình vì sợ gia đình phát hiện ra, nữ nghệ sĩ đã đề nghị tác giả Đoàn Phú Tứ ghi tên mình trên các tờ quảng cáo đêm kịch là Song Kim. Từ đó, cái tên Song Kim đã theo bà đi suốt cuộc đời nghệ thuật.

Từ những ấn tượng ở vai diễn đầu tiên, bà tiếp tục được mời đóng vai cô vũ nữ Xuyến trong Sau cuộc khiêu vũ (Đoàn Phú Tứ), cụ Phán bà trong Ông ký cóp (Vi Huyền Đắc), bà vú nhè trong Lọ vàng (Mai Phương phóng tác từ Cái nồi của Plot)… Những vai diễn do bà thể hiện đã gây kinh ngạc cho khán giả lẫn những người trong nhóm kịch. Bà được đánh giá là một diễn viên tài năng và đầy hứa hẹn.

Bước sang trang đời mới sau cuộc gặp gỡ định mệnh với nhà thơ Thế Lữ

Vài năm sau cuộc gặp gỡ đầu tiên, nghệ sĩ Song Kim và nhà thơ Thế Lữ nên duyên vợ chồng. Dù không có con chung nhưng nghệ sĩ Song Kim vẫn góp phần quan trọng trong việc nuôi dạy con riêng của Thế Lữ với người vợ trước.

Năm 1942, vợ chồng nghệ sĩ Song Kim – Thế Lữ tiếp tục hoạt động trong Đoàn kịch Thế Lữ (lúc mới thành lập có sự tham gia của Lê Đại Thanh, Linh Tâm, Tú Mỡ, Nguyễn Tuân, Văn Chung, Kỳ Ngung, Nguyễn Xuân Khoát, Nguyễn Văn Tỵ, Minh Trâm, Kim Bình...). Sau đó bà lại tham gia vào đoàn kịch Anh Vũ (chuyển từ đoàn Thế Lữ sang) cho đến Cách mạng tháng Tám thành công.

Năm 1947, kháng chiến bùng nổ, cặp vợ chồng Thế Lữ – Song Kim tham gia kháng chiến từ những ngày đầu, làm kịch kháng chiến, tham gia ban sân khấu Đoàn văn hoá kháng chiến rồi Đoàn sân khấu Việt Nam. Năm 1949, Đoàn sân khấu Việt Nam chuyển thành Đoàn kịch Chiến Thắng.

Bà cùng đoàn đi biểu diễn nhiều nơi, đóng hàng loạt vở kịch ngắn, dài với nội dung cách mạng. Một số vai bà đóng như như: Cô chủ quán trong Tay người đàn bà, Mẹ anh Sơ trong Anh Sơ đầu quân, bà sếp Thịnh trong Giác ngộ, chị Đơi trong Vợ người thương binh... (phần lớn những vở kịch là của Nguyễn Huy Tưởng).

Khi Đoàn văn công nhân dân Trung ương thành lập năm 1952, nghệ sĩ Song Kim được theo học lớp chèo do các nghệ sĩ Cả Tam (Trịnh Thị Lan), Năm Ngũ, Dịu Hương dạy và đóng một số vai chèo như già Đa trong Chị Tấm anh Điền, chị Nông trong Chị Trầm.

Sau kháng chiến, bà tham gia Đoàn kịch nói trung ương (tiền thân của Nhà hát Kịch Việt Nam), đóng thành công nhiều vai, nhất là những vai về các bà mẹ, như bà cụ Mạo trong Một đảng viên, bà mẹ Nguyên trong Quê hương Việt Nam, bà Thà trong Đôi bạn, bà mẹ trong Lửa hậu phương, Đâu có giặc là ta cứ đi... hay vai phản diện như cụ Đại Lợi trong Quẫn. Bà đã đóng trên dưới 40 vai trong các vở kịch nói và là một trong những diễn viên kỳ cựu của kịch nói Việt Nam cùng Thế Lữ, Trúc Quỳnh, Đào Mộng Long…

Một nghệ sĩ tài năng, đóng góp rất nhiều cho kịch nói thuở sơ khai

Nghệ sĩ Nhân dân Doãn Châu kể rằng, hai vai diễn đã khiến công chúng mãi nhớ tên tuổi của Song Kim đó là vai Vú nhè trong vở Cái lọ vàng và vai Cụ Đại Lợi trong vở Quẫn.

Để thể hiện vai Vú nhè, nghệ sĩ Song Kim đã phải luyện tập rất kỳ công đài từ suốt bao ngày trời nhưng nói thế nào vẫn ra giọng người thành thị. Cuối cùng, bà đã nghĩ tới người vú ở gia đình năm xưa là người kẻ Phùng và đề nghị đạo diễn cho phép chữa lý lịch nhân vật thành kẻ Phùng để hợp lý hóa khi dùng tiếng nói của Vú nhè (quê ở Sơn Tây) khi diễn tả nhân vật. Nhờ thế, mỗi lần Vú nhè xuất hiện khán giả lại rộ lên những tiếng cười sảng khoái.

Ở vai Cụ Đại Lợi, nghệ sĩ Song Kim đã tạo cho nhân vật một dáng vẻ to béo, phục phịch với những khối bông độn rất lớn… Về giọng nói, bà đã luyện để nhân vật nói tiếng luôn rít qua kẽ răng, ngọt nhạt nhưng riết róng, chì chiết với một đôi mắt thì cụp xuống nhưng khi cần quan sát ai thì lại long lên sòng sọc…

“Đã bao đêm, bạn nghề sống cùng bà đã chứng kiến bà ngồi khâu từng chiếc độn mông, độn ngực. Đã bao ngày bà bắt nhân viên âm thanh phải thu phát tiếng nói của bà để bà thay đổi ngữ điệu cho hay, cho chính xác với nhân vật trong từng câu chữ để nhân vật được hoàn chỉnh từ bên ngoài tới bên trong.

Chính vì vậy nên trên sàn diễn của đêm hài kịch Quẫn, người xem thấy nhân vật của Song Kim thể hiện hay tới từng chi tiết và đã đóng góp không nhỏ tới thành công của vở diễn với hàng ngàn đêm diễn - một con số mà đến nay các nhà hát, các đoàn diễn nằm mơ cũng khó thấy.

Đó chỉ là hai ví dụ nhỏ trong rất nhiều sáng tạo của Nghệ sĩ Nhân dân Song Kim. Điều này đáng để chúng ta suy ngẫm và học tập bởi suốt cuộc đời nghệ thuật của bà, lúc nào tôi cũng thấy một Song Kim trước sau như một với một niềm đam mê sân khấu đến cháy bỏng”, Nghệ sĩ Nhân dân Doãn Châu nhấn mạnh.

Với tài năng xuất sắc, Nghệ sĩ Nhân dân Song Kim đã có những đóng góp to lớn cho nền kịch nói Việt Nam. Dù vậy, bà luôn sống khiêm tốn, tận tụy và một lòng cống hiến cho nghệ thuật. Khi rời Nhà hát Kịch Việt Nam để về hưu, Nghệ sĩ Nhân dân Song Kim đã xúc động chia sẻ bằng hai câu thơ đầy tình cảm: Kiếp sau nếu được làm người/ Tôi xin trở lại cuộc đời diễn viên. Bà mất năm 2008, thọ 95 tuổi.

Nghệ sĩ Nhân dân Song Kim và nhà thơ Thế Lữ là cặp vợ chồng tài giỏi nổi tiếng của làng sân khấu và văn học nghệ thuật Việt Nam. Không chỉ vậy, họ còn đi vào lịch sử nghệ thuật nước nhà khi là cặp đôi hiếm hoi cùng được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân ngay ở đợt đầu tiên (1984).

×