Phát hiện chấn động về đô thị cổ Óc Eo ở An Giang, Kiên Giang

Đô thị cổ Óc Eo có tính chất như một Venise ở Châu Á

Sáng nay (25/3), Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đã tổ chức công bố kết quả thực hiện Đề án "Nghiên cứu khu di tích khảo cổ học Óc Eo - Ba Thê, Nền Chùa (Văn hóa Óc Eo Nam Bộ) qua ấn phẩm "Văn hóa Óc Eo – Những phát hiện mới khảo cổ học tại di tích Óc Eo – Ba Thê và Nền Chùa 2017 – 2020". Ấn phẩm này do PGS.TS Bùi Minh Trí, TS. Nguyễn Gia Đối, TS. Nguyễn Khánh Trung Kiên đồng chủ biên.

Theo đó, Óc Eo là một nền văn hóa khảo cổ nổi tiếng ở Nam Bộ, có liên quan mật thiết tới lịch sử hình thành, phát triển của vương quốc Phù Nam vào đầu Công nguyên. Những dấu vết vật chất thuộc nền văn hóa Óc Eo được các học giả người Pháp phát hiện từ cuối thế kỷ 19 qua một số ghi nhận về di tích và di vật tìm thấy trong vùng đồng bằng Nam Bộ.

Dấu mốc quan trọng đánh dấu lịch sử phát hiện và nghiên cứu về nền văn hóa này là cuộc khai quật khảo cổ tại cánh đồng Óc Eo do Louis Malleret thực hiện vào năm 1944. Từ kết quả khai quật, L. Malleret chính thức định danh tên gọi nền văn hóa này là Văn hóa Óc Eo.

Sau nhiều thập niên nghiên cứu tại đồng bằng sông Cửu Long, L. Malleret đã đưa ra nhận định quan trọng rằng, văn hóa Óc Eo là bộ phận biển của vương quốc Phù Nam với không gian phân bố chủ yếu trên miền đất ngập nước thuộc hạ lưu châu thổ sông Mê Kông mà chủ yếu là miền Tây sông Hậu và một phần ở vùng Đồng Tháp Mười.

Đây là nền văn hóa cổ thuộc giai đoạn phát triển cao nhất, rực rỡ nhất ở vùng này, có niên đại vào khoảng thế kỷ 1 - 2 đến thế kỷ 6 - 7 và có thể còn kéo dài đến cuối thế kỷ 8. L. Malleret cũng nhìn nhận văn hóa Óc Eo là sản phẩm vật chất của văn minh Phù Nam - Ấn Độ hóa thuộc bộ phận biển với di tích Óc Eo được xác định là trung tâm lớn và quan trọng nhất của nền văn hóa này.

Đây là đô thị cảng có tiền cảng là Tàkeo (Nền Chùa), có tính chất như một Venise ở Châu Á. Qua nhiều thập niên bị gián đoạn, từ sau năm 1975 cho đến nay, hàng trăm di tích văn hóa Óc Eo đã được khảo cổ học Việt Nam phát hiện, khai quật và nghiên cứu tại nhiều tỉnh ở đồng bằng Nam Bộ.

Những nghiên cứu này đã có rất nhiều phát hiện mới quan trọng, từng bước làm sáng rõ hơn những nhận định của L. Malleret về văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam trên các lĩnh vực. Trong đó, Óc Eo - Ba Thê được xem là khu di tích khảo cổ học nổi tiếng và quan trọng nhất, là nơi tập trung một quần thể di tích khảo cổ học dày đặc và phong phú nhất ở Nam Bộ.

Năm 2015, Thủ tướng Chính phủ giao nhiệm vụ cho Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam tổ chức thực hiện Đề án "Nghiên cứu khu di tích khảo cổ học Óc Eo - Ba Thê, Nền Chùa (Văn hóa Óc Eo Nam Bộ)".

Nhiệm vụ chính của đề án là khai quật, nghiên cứu khảo cổ học văn hóa Óc Eo tại các di tích ở Óc Eo - Ba Thê (huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang) và di tích Nền Chùa (huyện Hòn Đất, tỉnh Kiên Giang) nhằm thu thập tư liệu và làm rõ lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam, đồng thời nghiên cứu sâu hơn về vị trí, vai trò và tầm quan trọng của đô thị cổ Óc Eo trong lịch sử Việt Nam, khu vực Đông Nam Á và châu Á; cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quy hoạch, bảo tồn và phát huy giá trị, đặc biệt là cho công tác xây dựng hồ sơ đề cử UNESCO xem xét công nhận khu di tích Óc Eo - Ba Thê và Nền Chùa là di sản văn hóa thế giới.

Phát hiện hiện vật khảo cổ quý giá tại di tích Óc Eo

Từ năm 2017 - 2020, Viện Khảo cổ học và Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ đã tiến hành khai quật khảo cổ học khu di tích Óc Eo - Ba Thê với quy mô lớn, có diện tích trên 16.000m² tại 2 khu vực cánh đồng Óc Eo và sườn núi Ba Thê với 8 địa điểm: Gò Giồng Cát, Gò Giồng Trôm, Gò Óc Eo, Lung Lớn (Cánh đồng Óc Eo); Gò Sáu Thuận, Gò Út Trạnh, Chùa Linh Sơn, Linh Sơn Bắc (núi Ba Thê).

Từ năm 2018-2020, Viện Nghiên cứu Kinh thành tiến hành khai quật khu di tích Nền Chùa với diện tích 8000m². Đây là khu di tích nằm dưới cánh đồng rộng lớn, cách Óc Eo - Ba Thê khoảng 12km theo đường chim bay về phía Bắc. 

Sau gần bốn năm thực hiện nhiệm vụ, kết quả khai quật khảo cổ học có quy mô lớn nhất từ trước đến nay tại Óc Eo - Ba Thê (An Giang) và Nền Chùa (Kiên Giang) đã phát hiện được nhiều loại hình di tích quan trọng như kiến trúc đền tháp, các loại giếng nước, hồ nước được xây dựng bằng gạch, đá cùng nhiều loại hình di tích cư trú, sinh hoạt, sản xuất thủ công.

Đặc biệt, cuộc khai quật này đã đưa lên khỏi lòng đất một số lượng cực kỳ phong phú, đa dạng các loại hình di vật, trong đó nhiều nhất là đồ gốm và đồ trang sức bằng thủy tinh.

Kết quả khai quật đã phát hiện được nhiều vấn đề khoa học mới, minh chứng rõ ràng và thuyết phục hơn về đặc điểm, tính chất của "đô thị cổ" Óc Eo trên cánh đồng Óc Eo ngày nay, xưa vốn là nơi tụ cư ven kênh rạch với sinh kế nông nghiệp và thương nghiệp nổi trội, có mối giao lưu văn hóa, thương mại hàng hải rất phát triển, liên kết nhiều khu vực trên thế giới thời bấy giờ.

Bên cạnh đó, kết quả khai quật tại núi Ba Thê cũng đã phát hiện một quần thể di tích kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng có quy mô lớn đưa lại một bức tranh khá sinh động về trung tâm tôn giáo lớn của vương quốc Phù Nam và đời sống sinh hoạt văn hóa rất đặc sắc của đô thị cổ Óc Eo trong lịch sử.

Từ những phát hiện quan trọng của khảo cổ học năm 2017-2020, lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam tiếp tục được làm sáng rõ qua các loại hình di tích và di vật mới phát hiện. Trong gần 8 thế kỷ tồn tại và phát triển, từ những thế kỷ đầu Công nguyên đến thế kỷ 8 sau Công nguyên, thế kỷ 4 - 6 là thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của đô thị cổ Óc Eo và vương quốc Phù Nam.