Trương Hán Siêu tự là Thăng Phủ, hiệu là Đôn Tẩu, người Phúc Thành, huyện Yên Ninh, phủ Trường Yên, nay thuộc thành phố Ninh Bình, tỉnh Ninh Bình.

Làng quê của Trương Hán Siêu có núi thơ Non Nước mà thơ ông được khắc đầu tiên vào vách đá của ngọn núi lịch sử - văn hoá này. Ông là một danh sĩ, người được bốn đời vua Trần tôn kính gọi bằng “Thầy”.

Ông còn là Hàn lâm học sĩ, Tả ty lang trung kiêm Lược sứ Lạng Giang, Tả gián nghị đại phu, Tham tri chính sự, rồi truy tặng Thái phó. Ông cùng tiến sĩ Nguyễn Trung Ngạn soạn bộ Luật “Hình thư” rồi sách “Hoàng triều đại điển”.

Theo tác giả Lã Đăng Bật trong bài báo "Trương Hán Siêu-Nhà văn lớn thời Trần, niềm tự hào của quê hương Ninh Bình" đăng trên Báo Ninh Bình, Trương Hán Siêu là người có tài, thông minh, học giỏi.

Khi Trần Hưng Đạo lui quân về Trường Yên đã nhận ông làm môn khách. Ông tham gia cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông lần thứ hai (năm 1285) và lần thứ ba (1287-1288) với cương vị là "Thư nhi" - như chức thư ký riêng của Trần Hưng Đạo, soạn thảo các đạo sắc chuyển đến những đoàn quân.

Sau cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông lần thứ ba thắng lợi (năm 1288), Quốc công tiết chế Hưng Đạo đại vương đã tiến cử ông vào triều đình (trước năm Trần Hưng Đạo mất (1300).

Tượng danh nhân Trương Hán Siêu trong đền thờ ông dưới chân núi Non Nước, TP Ninh Bình, tỉnh Ninh Bình. Ảnh: Phan Hoàng.

Từ năm 1308, vua Trần Anh Tông (1293-1314) cho ông giữ chức Hàn lâm học sĩ, soạn thảo chiếu, cáo để ban bố và các văn từ ngoại giao của triều đình.

Đến đời vua Trần Minh Tông (1314-1329), năm 1326, ông giữ chức Hành Khiển (tương đương chức Thượng Thư).

Mười ba năm sau, năm 1339, đời vua Trần Hiến Tông (1329-1341), ông làm Môn hạ hữu ty lang trung.

Sang triều vua Trần Dụ Tông (1341-1369), ông giữ chức Tả ty lang trung, kiêm kinh lược sứ Lạng Giang (Lạng Sơn). Đến năm 1345, ông làm Tả gián nghị đại phu (chức quan chuyên việc can gián nhà vua).

Sáu năm sau, năm 1351, ông được thăng chức Tham tri chính sự (tương đương chức Thượng thư). Có thể ông giữ chức này trong một thời gian rồi xin nghỉ về quê, làm nhà ở bên núi Dục Thúy.

Đền thờ Trương Hán Siêu được xây dựng cạnh chân núi Non Nước nơi ngã ba sông Đáy và sông Vân, thờ danh nhân văn hóa Trương Hán Siêu – người con của quê hương Ninh Bình. Đền thờ trở thành điểm tham quan thu hút du khách trong bối cảnh sáp nhập tỉnh Nam Định, Hà Nam với tỉnh Ninh Bình. Ảnh: Xuân Lâm.

Trương Hán Siêu đã làm quan qua 5 đời vua nhà Trần: Trần Nhân Tông, Trần Anh Tông, Trần Minh Tông, Trần Hiến Tông, Trần Dụ Tông (có tài liệu cho rằng, Trương Hán Siêu làm quan qua 4 đời vua nhà Trần là Trần Anh Tông, Trần Minh Tông, Trần Hiến Tông và Trần Dụ Tông).

Khi làm quan văn ở trong triều, nhà vua chỉ gọi ông là "thầy" chứ không gọi tên. Cho nên sử thần Ngô Sĩ Liên đánh giá ông là ông quan văn học vượt hẳn mọi người. Ông là một nhà nho chân chính - một cột trụ học vấn lớn của triều đình nhà Trần nhưng cũng là người văn võ song toàn.

Trương Hán Siêu là một người có học vấn uyên bác, thông hiểu sâu sắc cả đạo Phật và đạo Nho nổi tiếng đương thời, nên được các vua Trần trân trọng như bậc thầy Trương Hán Siêu làm quan trải bốn triều vua Trần (Anh Tông, Minh Tông, Hiến Tông, Dụ Tông), từng giữ các chức Hàn lâm học sĩ, Hành khiển, Tả gián nghị đại phu, Tham tri chính sự.

Dưới triều Trần Dụ Tông, vào năm 1341, ông cùng Nguyễn Trung Ngạn soạn hai bộ sách lớn là Hình luật thư (pháp luật) và Hoàng triều đại điển (điển lễ). Hai bộ sách này là cơ sở pháp chế và lý luận cho công việc trị nước thời bấy giờ.

Năm 1353, Trương Hán Siêu được cử đi đánh giặc ở phương nam và trấn thủ châu Hóa, tức vùng Huế ngày nay.

Năm 1354, ông qua đời tại châu Hóa. Sau khi mất, Trương Hán Siêu được truy tặng chức Thái phó và được đưa vào thờ tại Văn Miếu quốc gia, ngang với các bậc hiền triết xưa.

Nhiều thế hệ nho sĩ đời sau đều coi Trương Hán Siêu là một trí thức nho sĩ chân chính, tiêu biểu của giai đoạn thịnh Trần.

Phật giáo ở Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XIV phát triển thịnh vượng và có tác dụng tích cực đối với đời sống văn hóa, tư tưởng dân tộc.

Từ nửa sau thế kỷ XIV trở đi, Phật giáo dần đi vào sa sút thoái hóa cùng với sự khủng hoảng, suy yếu của chế độ nhà Trần. Và tất yếu dẫn đến cuộc tranh giành vị trí, ảnh hưởng giữa Nho giáo và Phật giáo Trương Hán Siêu được coi là người đầu tiên lên tiếng phê phán những "sư không ra sư" lợi dụng thanh thế đạo Phật chiếm dụng đất đai, ruộng vườn, xây nhiều chùa, tháp, tốn kém tiền của vô cùng.

Đền thờ Trương Hán Siêu nằm ở phía Tây Nam của núi Dục Thuý (TP Ninh Bình, tỉnh Ninh Bình) một bên dựa lưng vào núi, bên kia là dòng sông Đáy trữ tình lững lờ trôi, uốn lượn từ phải qua trái ôm lấy ngôi Đền tạo nên một khung cảnh thiên nhiên vô cùng hữu tình, yên bình mà không kém phần uy nghiêm. Ảnh: Nguyễn Khuyên.

Có thể nói, con đường dẫn đến địa vị độc tôn của Nho học vào thế kỷ XV đã được khởi đầu bởi những trí giả lớn như Trương Hán Siêu, Lê Quát...

Một đóng góp lớn của Trương Hán Siêu cho văn hóa dân tộc là, ông đã sáng tác nên những tác phẩm văn học có giá trị lớn: Bài ký ở Tháp Linh tế trên núi Dục Thúy, Bài ký khắc trên bia chùa Khai Nghiêm cùng một số bài thơ, đặc biệt nhất, là Bạch Đằng Giang phú (Bài phú Bạch Đằng Giang).

Bạch Đằng Giang phú của Trương Hán Siêu là một kiệt tác trong văn chương cổ Việt Nam. Đây là áng văn chương tràn đầy lòng yêu nước, tinh thần tự hào dân tộc và hàm chứa những triết lý lịch sử sâu sắc. Bạch Đằng Giang phú là tác phẩm đỉnh cao của tài hoa viết phú.

Sông Bạch Đằng do sông Đá Bạc, sông Giá và nhiều nhánh sông khác đổ vào, bờ bên phải áp núi Tràng Kênh, bên trái có rừng bao bọc, tạo nên thế rất hiểm yếu. Bạch Đằng là một địa danh lịch sử rất nổi tiếng ở huyện Thủy Đường, phủ Kinh Môn xưa.

Phạm Sư Mạnh đã viết: Mặt trời chiếu vào hang Dương Cốc là kỳ quan của vũ trụ - Vượng khí núi sông thu tụ ở sông Bạch Đằng.

Còn Nguyễn Trãi có câu: Cửa sông xung yếu do trời đặt ra - Hai người chống được trăm người - Những bậc anh hùng từng lập công ở đất này...

Sáp nhập tỉnh Ninh Bình, Hà Nam, Nam Định, tỉnh mới mang tên Ninh Bình càng tự hào có một danh nhân, nhà văn lớn như Trương Hán Siêu.

×