Chuyện GS Hồ Ngọc Đại - con rể cố TBT Lê Duẩn: Từ chối làm Thứ trưởng và lý giải về công nghệ giáo dục

45 năm đã trôi qua kể từ khi công nghệ giáo dục được triển khai tại Việt Nam, hệ thống trường thực nghiệm ngày càng được khẳng định thì nó vẫn luôn thu hút sự chú ý của xã hội và gây ra khá nhiều tranh cãi. Để nhìn lại 45 năm công nghệ giáo dục (mà người ta quen gọi là công nghệ Hồ Ngọc Đại), Báo điện tử Dân Việt tìm gặp "cha đẻ" của nó - GS Hồ Ngọc Đại - để nghe ông tâm sự.

GS Hồ Ngọc Đại: "Lý thuyết của tôi đã đảo ngược lại toàn bộ nền giáo dục"

Thưa ông, ông bắt đầu câu chuyện về "công nghệ giáo dục" (CNGD) như thế nào?

- Có một chuyện vui thế này, hồi còn đi dạy học môn toán tôi được xếp loại giáo viên giỏi qua các kỳ hội thao ngành. Tôi cứ thắc mắc: "Mình mà là giáo viên giỏi thì vô lý quá!". Từ đó, tôi cứ trăn trở, toán học thì có thể nhập cảng được nhưng phương pháp sư phạm thì không.

Sau khi nghe tôi nói ý định muốn đi sâu nghiên cứu giáo dục nhằm nâng cao nghiệp vụ sư phạm, một người bạn vong niên là giáo sư Đặng Nghiêm Vạn đã khuyên: "Cậu có gan đi vào sư phạm, sao không đi thẳng vào tâm lý học?". Một lời khuyên ngẫu hứng chăng? Chỉ biết rằng lời khuyên ấy đã thuyết phục được tôi và tôi dứt khoát tìm cách nghiên cứu tâm lý học.

Cuối năm 1960, tôi sang Liên Xô làm nghiên cứu sinh tại trường Đại học Lômônôxôp. Tại đây, tôi có may mắn là được gặp các nhà sư phạm nổi tiếng như Galperin, Elkônhin, Đavưđốp...

Và ông bắt đầu "sao chép" các ý tưởng của các nhà sư phạm này?

- Hồi đó ở Liên Xô có một lý thuyết mới hình thành. Lý thuyết này mới, gây bỡ ngỡ đến mức người ta không cho dạy ở những khoa chính thống. Thế là tôi vào học ở Trường thực nghiệm 91 Matxcơva. Đây là "cuốn sách tâm lý học" mở ra trước mắt tôi.

Hàng ngày tới trường trực tiếp theo dõi các giờ thực nghiệm trên lớp. Vào học một cách rất hồn nhiên. Cứ thế suốt hai năm ở trường thực nghiệm học tập cật lực từ sáng sớm cho tới tối mịt. Tôi tự mày mò làm các phép thử đo nghiệm trên những trẻ em đang học. Và tôi bất chợt nhận ra rằng các nhà tâm lý học - thầy của mình đã "dùng công cụ mới vào việc chuyên chở vật liệu cũ".

Có thể sửa chữa được trì trệ này chăng, tôi đề nghị: "Cho tôi thử dạy toán hiện đại cho trẻ em ngay từ lớp 1 và cấp I". Làm được chăng? Đa số bỏ phiếu chống. Chỉ có hai người ủng hộ. Một người là Viện sĩ V. Đavưđốp, hơn tôi năm tuổi, ủng hộ với lý do: "Lạ thật! Chúng ta nghiên cứu khoa học, chúng ta lại đi ngăn cản một nhà khoa học tìm tòi chăng?".

Người thứ hai là một viện sĩ lão thành nhưng với một cái thở dài: "Thôi được, chàng trai trẻ ạ, cậu cứ làm đi. Nếu thành công thì vòng nguyệt quế sẽ khoác lên đầu cậu, còn thất bại thì gánh nặng sẽ trút lên đôi vai già của tôi đấy!". Hai vòng thực nghiệm dạy toán hiện đại cho trẻ em lớp 1, lớp 2 và 3 (bậc tiểu học ở Liên Xô khi đó) đã thành công và luận án tiến sĩ của tôi là bản tổng kết công cuộc thực nghiệm đó.

Vậy thực chất thì CNGD được hiểu như thế nào?

- Có thể diễn đạt bằng công thức: A a, trong đó "A" là thành tựu của nền văn minh hiện đại như khoa học, nghệ thuật, lối sống và "a" thuộc nhân cách trẻ em, còn "" là quy trình công nghệ. Có thể nói, CNGD là công nghệ biến nội dung "A" của nền văn minh hiện đại ở bên ngoài trẻ em (khoa học, nghệ thuật, lối sống...) thành cái "a" trong mỗi học sinh, có nghĩa là từ "A" chuyển thành "a".

Kết quả thực tế là trẻ em ngay từ ở lớp 1 đã vừa có năng lực thực tiễn (biết đọc, viết tiếng mẹ đẻ), lại vừa có năng lực tư duy phân tích, khác về chất với cách học theo lối bắt chước. Với đối tượng lối sống cũng vậy, trẻ em bắt đầu cuộc sống xã hội trong tập thể học sinh từ lớp 1.

Thưa ông, khi đưa cái CNGD ấy về nước thì ai là người cản trở ông nhiều nhất? 

- Sau này, có một lần Tổng Bí thư Đỗ Mười hỏi tôi: "Trong công việc của mình, ai gây khó khăn cho anh nhiều nhất?". Tôi trả lời: "Toàn người tốt gây khó khăn cho tôi". "Tại sao lại thế?" - ông Đỗ Mười ngạc nhiên. Tôi trả lời: "Vì những người tốt đó họ tưởng tôi làm sai, để bảo vệ nền giáo dục đương thời nên họ phải chống lại lý thuyết của tôi".

Phải nói thật là lý thuyết của tôi đã đảo ngược lại toàn bộ nền giáo dục của nước ta. Ví dụ, tôi đề ra các nguyên tắc: học trò là trung tâm chứ không phải là thầy giáo; học là chơi chứ không phải là quá trình vật lộn đau khổ; học không có thi cử, không có chấm điểm...

Thế còn ý kiến của các nhà khoa học nước ta lúc đó ra sao?

- Khoảng năm 1978, tôi có mời một cuộc họp lớn lắm, gần 70 người. Thành phần toàn là giới chóp bu của khoa học cả, như Trần Đại Nghĩa, Tôn Thất Tùng, Tạ Quang Bửu, Nguyễn Văn Hiệu... Anh em họ nói đùa là: "Hôm nay thằng nào đầu độc thì cả nền khoa học Việt Nam chết hết". Và nói chung là giới khoa học Việt Nam ủng hộ. Kết thúc hội nghị, GS Tạ Quang Bửu nói với tôi: "Không ai nói ra nhưng trong thâm tâm họ đều ủng hộ cậu cả!".

Vậy ý kiến của Thủ tướng Phạm Văn Đồng, người đứng đầu Hội đồng cải cách giáo dục thời bấy giờ thế nào?

- Sau khi về nước, tôi được Thủ tướng Phạm Văn Đồng và Hội đồng Chính phủ tổ chức đón tiếp tại Văn phòng chính phủ, nay là Phủ Chủ tịch, rất thân mật. Ông hỏi rất nhiều chuyện. Cuối cùng, ông hỏi về cải cách giáo dục. Tôi nói: "Cái cải cách giáo dục mà chúng ta đang làm hiện nay sẽ thất bại".

Ông đứng dậy đi đi lại lại (sau này người ta nói với tôi là khi nào cụ Đồng giận lắm thì mới làm thế). Một lúc sau, ông trịnh trọng: "Thưa tiến sĩ, tại sao chưa làm mà tiến sĩ đã thấy thất bại?". Tôi chỉ nói mấy lý do của sự thất bại. Một là, cuộc cải cách giáo dục này được chuẩn bị trong vòng hơn 20 năm, lại chuẩn bị trong thời chiến. Nay sang thời bình rồi nên phải khác.

Thứ hai, đòi hỏi của cuộc cách mạng hiện nay đã khác. Thứ ba, những mục tiêu kinh tế, chính trị của đất nước sau chiến tranh hoàn toàn khác. Nếu giả dụ như hai mươi năm chuẩn bị vừa rồi là đúng thì khi sang tình hình mới đã là không đúng nữa. Nếu như hai mươi năm trước chuẩn bị không đúng thì sang quá trình mới càng không đúng.

Sau gần hai, ba tiếng đồng hồ trao đi đổi lại, cuối cùng ông Đồng hỏi: "Vậy thì tiến sĩ muốn gì? Có đề nghị gì với Chính phủ không?". Tôi nói: "Tôi xin đi dậy lớp 1". Kết thúc cuộc gặp, Thủ tướng Phạm Văn Đồng quyết định: "Thôi, cứ để chị Bình (bà Nguyễn Thị Bình, Bộ trưởng Bộ Giáo dục thời bấy giờ - PV) triển khai cải cách giáo dục, còn anh Đại cho mở trường thử nghiệm lớp 1".

"Với tôi, Tổng Bí thư Lê Duẩn vừa là cha, vừa là bạn"

Thưa ông, thời bấy giờ ông có một vị thế xã hội cực kỳ thuận lợi: là con rể đương kim Tổng Bí thư Lê Duẩn. Tại sao ông không đi theo con đường quan lộ mà lại xin đi dạy lớp 1?

- Có lần tôi được mời tới để giao cho chức Thứ trưởng Bộ Giáo dục. Tôi nói: "Các anh cho tôi đi dạy lớp 1 thôi!". Họ tròn mắt ngạc nhiên. Tôi nói: "Làm Thứ trưởng giỏi hơn tôi có, nếu không cỡ hàng trăm cũng vài chục người. Còn dạy lớp 1 giỏi hơn tôi không phải ai cũng làm được đâu".

Quan niệm của tôi là dứt khoát và rõ ràng: "Đi học về là để dạy người". Tôi còn nhớ có lần ông Tô (Thủ tướng Phạm Văn Đồng - PV) hỏi tôi là: "Anh học được cái gì?". Tôi bảo tôi học được cái nghề. Sau đó ông lại hỏi: "Anh có đào tạo được người cộng sản không?" thì tôi bảo công nghệ không đào tạo được đạo đức..

Nhưng nếu làm Thứ trưởng và sau này lên bộ trưởng thì việc đưa CNGD của ông vào áp dụng sẽ thuận lợi hơn không?

- Tôi thích nhất cái lý luận của anh hùng Núp: "Lính Pháp cũng có thể bị bắn chảy máu". Tôi cảm động nhất đoạn nhà văn Nguyên Ngọc tả anh Núp bắn thằng lính Pháp chảy máu. Anh hùng Núp sướng quá kêu lên: "Nó đã chảy máu!". Thế thôi, thế là đủ rồi. Mục đích của tôi là làm cho tất cả các quan niệm cũ về nền giáo dục đương thời mất thiêng.

Đương thời, Tổng Bí thư Lê Duẩn có bao giờ chia sẻ về công việc giáo dục với ông không?

- Có, ông rất thông cảm. Ông nói những quan niệm của tôi là đúng. Nói chung, với Tổng Bí thư Lê Duẩn, tôi coi ông vừa là lãnh tụ, vừa là người thầy về trí tuệ, vừa là người cha, vừa là người bạn. Trong gia đình là cha nhưng trao đổi câu chuyện lại là bạn. Khi nói chuyện với tôi, ông luôn luôn thẳng thắn như với bạn bè. Ngay cả việc tôi không nhận chức thứ trưởng, ông cũng bảo: "Mày đúng!". Khi mới về nước, tôi có viết một bài đăng trên báo Tổ Quốc. Bài báo đại ý là 4.000 năm qua, Việt Nam như là con thuyền đi giữa dòng sông tĩnh lặng, hai bên có hai bờ. Nhưng hiện nay con thuyền ấy đã ra đến cửa biển.

Ông là người hay nói thẳng, đôi khi rất gay gắt. Vậy có bao giờ ông bị Tổng Bí thư Lê Duẩn quở trách chưa?

- Khi mới về nước, tôi có viết một bài đăng trên báo Tổ Quốc. Bài báo đại ý là 4.000 năm qua, Việt Nam như là con thuyền đi giữa dòng sông tĩnh lặng, hai bên có hai bờ. Nhưng hiện nay con thuyền ấy đã ra đến cửa biển.

Vì vậy chỉ có hai cách: hoặc là cắm sào neo lại cửa biển, hoặc là lao ra đại dương. Mà muốn lao ra đại dương thì phải đổi thuyền và thay lái. Bên tuyên huấn đưa tờ báo cho ông và báo cáo: "Thưa anh, cậu Đại viết lách thế này đây!". Sau khi xem xong bài báo, ông gọi tôi và bảo: "Nội dung bài báo thì không có vấn đề gì nhưng giọng điệu thì còn tiểu tư sản lắm". Rồi ông chỉ vào tôi: "Marx ở tuổi này chín lắm rồi chứ không bồng bột như vậy đâu".

"Kẻ gieo bất hòa"

Từ khi ra đời cho tới nay đã 45 năm, CNGD luôn chia xã hội thành hai "phe". "Phe" ủng hộ thì hết lời ca ngợi. "Phe" chống thì phản ứng kịch liệt. Vậy còn "cha đẻ" của công nghệ này – GS Hồ Ngọc Đại thì sao?

- Có một nhà văn gọi tôi là "kẻ gieo bất hòa". Họ còn nói rằng tôi đi đến đâu là lập tức ở đấy chia thành hai phe: ủng hộ và chống đối. Tôi xin kể một câu chuyện thế này. Nghe có người nói mình nói chuyện hay lắm, giám đốc Sở GDĐT Thái Bình mới đưa xe con lên tận Hà Nội mời mình, long trọng lắm.

Suốt buổi sáng nói chuyện, anh chị em giáo viên vỗ tay liên tục, còn các quan chức đầu ngành của tỉnh thì tái xanh mặt mày. Hết buổi, tôi phải ra đi xe đò về Hà Nội. Chỉ thương cho ông giám đốc sở sau đó bị cách chức. Một lần khác được mời vào trong Thanh Hóa nói chuyện, tôi nói rất nhiều chuyện về hình thành nhân cách.

Sau đó, tôi bảo: "Nếu như chẳng may đồng chí Bí thư Tỉnh ủy của chúng ta có mệnh hệ gì thì 10 phút sau có 10 ứng cử viên thay thế, còn anh Tấn (nhà sử học Hà Văn Tấn - PV) bạn tôi đang ngồi kia có mệnh hệ gì xảy ra thì 10 năm sau chưa chắc đã có người thay". Tôi biết không phải ai cũng lọt tai cách nói như vậy. Thực ra thì mục đích của tôi là muốn làm mất thiêng những quan niệm cũ đi, rồi trên cơ sở đó mình mới xây dựng cái mới.

Ông có nghĩ rằng đa số các quan chức thời bấy giờ không hiểu nổi việc làm của ông không?

- Thực ra họ đều cảm nhận được cuộc sống này phải khác đi, có điều họ không dám nói ra thôi. Năm 1985, tôi vào dự giờ của một cô giáo ở Long An, mình khen cô ấy dạy tốt bởi cô này giảng dạy có phương pháp sư phạm. Cậu trưởng phòng mới bảo: "Thầy ơi, thầy khen thật đấy chứ?". "Ừ, khen thật". "Vậy thì chốc nữa lên tỉnh, lên huyện, thầy đừng khen". Mình hỏi làm sao thì được biết chồng cô đang cải tạo.

Sau đó, tỉnh Long An tổ chức buổi nói chuyện cho 500 giáo viên. Mình nói thế này: "Chúng ta sống trong hoàn cảnh đất nước thống nhất rồi. Nếu có sai lầm thì chỉ có một việc họ sai lầm, chỉ có một thế hệ sai lầm thôi, còn mấy trăm thế hệ trước họ vì đất nước này. Đất nước này tồn tại vì có cả các thế hệ đó. Tất cả trẻ em sinh ra trên đất nước này, bất kể ở đâu đều được quyền bình đẳng và cơ hội học tập như nhau. Không có nền giáo dục dành riêng cho con em quan chức!".