Nghị quyết 70 Bộ Chính trị về năng lượng: Giải bài toán giá điện “một màu”?

Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị đã mở đường, cho phép triển khai thực hiện hiệu quả cơ chế mua bán điện trực tiếp, vốn được giới đầu tư chờ đợi từ lâu mà còn tăng cường quyền lựa chọn của khách hàng trong việc tiếp cận và quyết định nhà cung cấp điện phù hợp với nhu cầu.

Song song với đó, Nghị quyết kêu gọi xã hội hóa đầu tư vào điện tái tạo, hệ thống pin lưu trữ và hạ tầng truyền tải. Đây là những lĩnh vực trước đây chủ yếu mới dừng ở mức thí điểm, được đề cập trong Tổng sơ đồ Điện VII, VIII, và gần đây đã được cụ thể hóa hơn trong Luật Điện lực 2024.

Việc thể chế hóa cơ chế này được kỳ vọng sẽ tạo cú hích cho thị trường điện cạnh tranh, thúc đẩy sự tham gia mạnh mẽ của khu vực tư nhân, đồng thời góp phần đảm bảo an ninh năng lượng, thúc đẩy chuyển dịch xanh và đáp ứng cam kết giảm phát thải của Việt Nam.

Tư duy đột phá, chờ đợi cách làm đột biến, có hiệu quả

Trao đổi với Dân Việt, PGS.TS Trần Văn Bình, Giảng viên cao cấp ngành Năng lượng, Viện Kinh tế và Quản lý, Đại học Bách khoa Hà Nội, bày tỏ kỳ vọng lớn vào các chính sách mà Bộ Chính trị đưa vào Nghị quyết mới, coi đây là bước tiến quan trọng trong việc luật hóa các quan điểm mở cửa cho lĩnh vực điện năng, vốn là một trong những lĩnh vực khó khăn nhất để thị trường hóa.

Theo ông Bình, cần nhất quán nguyên tắc Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) không nắm độc quyền phát điện. EVN chỉ tham gia ở những nhà máy thủy điện do họ sở hữu, trong khi còn nhiều đơn vị khác như Tập đoàn Than – Khoáng sản (TKV), Tập đoàn Dầu khí (PVN) và nhiều doanh nghiệp tư nhân cùng tham gia sản xuất điện. Thực tế, EVN và các đơn vị thành viên hiện chỉ chiếm chưa tới 40% tổng sản lượng điện quốc gia.

“Thị trường phát điện ở Việt Nam đã có yếu tố cạnh tranh, nhưng giá bán lẻ điện thì vẫn chưa,” ông Bình nhận định. Trong khi đó, mảng truyền tải điện vẫn do EVN thay mặt Nhà nước thực hiện như một nghĩa vụ, bởi đây là lĩnh vực có chi phí đầu tư lớn, mang tính chiến lược và gắn liền với an ninh năng lượng quốc gia.

Theo PGS.TS Trần Văn Bình, việc bãi bỏ cơ chế định giá điện do Nhà nước ấn định và cho phép đa dạng hóa hoạt động truyền tải, với sự tham gia của nhiều đơn vị trên từng đoạn, tuyến để bán trực tiếp cho các đối tác hoặc hộ tiêu thụ điện gần đó, sẽ là bước đi quan trọng để từng bước hiện thực hóa thị trường bán lẻ điện cạnh tranh tại Việt Nam.

Ông Bình nhấn mạnh, Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị đã tạo nền tảng cho cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), đồng thời mở rộng quyền lựa chọn cho khách hàng trong việc tiếp cận và lựa chọn đơn vị cung cấp điện phù hợp với nhu cầu. “Chủ trương cho khách hàng được quyền tiếp cận, lựa chọn đơn vị cung cấp là một hướng mở rất quan trọng, thể hiện tư duy chiến lược,” ông nói.

Vị chuyên gia cũng phân tích: cơ chế mới sẽ cho phép các hộ tiêu thụ điện lớn ký kết trực tiếp với nhà sản xuất điện, thay vì chỉ thông qua EVN. Điều này đồng nghĩa với việc luật hóa một trong những chủ trương quan trọng nhất về cạnh tranh trong thị trường điện. “Nghị quyết 70 đã nêu rõ: cơ chế mua bán điện trực tiếp không chỉ tăng quyền lựa chọn của khách hàng, mà còn phù hợp với chính sách phát triển thị trường điện cạnh tranh hoàn chỉnh,” ông Bình khẳng định.

Đối với các hộ dân tiêu dùng điện nhỏ lẻ, việc tự lựa chọn đơn vị cung cấp điện sẽ khó khăn hơn, song vẫn mở ra cơ hội để điện tái tạo – như điện mặt trời, điện gió – có thể tham gia thị trường thông qua cơ chế mua bán trực tiếp theo thỏa thuận giữa doanh nghiệp và hộ sử dụng điện.

“Cơ chế này cho phép các trang trại điện mặt trời, điện gió bán trực tiếp cho khách hàng lớn hoặc các khu dân cư lân cận, thông qua việc thuê hạ tầng truyền tải của EVN hoặc tự đầu tư hệ thống truyền tải riêng. Đây là một chủ trương lớn, mang tính đột phá,” PGS.TS Trần Văn Bình nhận định.

Tuy nhiên, ông Bình cũng lưu ý rằng con đường để hộ gia đình có thể mua điện trực tiếp từ nhà máy phát điện vẫn còn khá xa, bởi ngành điện có nhiều đặc thù về an toàn lưới điện, chi phí truyền tải và sự ổn định sản lượng. Trước mắt, theo ông, với chính sách mở cửa từ Bộ Chính trị, Bộ Công Thương cần sớm xây dựng cơ chế cho phép doanh nghiệp bán điện trực tiếp cho các hộ tiêu thụ lớn, những đơn vị sử dụng từ 20.000 MW/tháng trở lên. Đây thường là các ngành công nghiệp tiêu thụ điện năng cao như xi măng, thép, có nhu cầu lớn và ổn định, hoàn toàn có thể đàm phán mua điện trực tiếp từ nguồn phát với mức giá thỏa thuận.

Đối với người dân, PGS.TS Trần Văn Bình cho rằng hoàn toàn có thể triển khai thí điểm cơ chế mua bán điện trực tiếp giữa các nhà phát điện như trang trại điện gió, điện mặt trời với hộ gia đình, cụm dân cư, hoặc thậm chí giữa hộ gia đình và công sở có điện mặt trời mái nhà dư thừa với các hộ tiêu thụ khác.

“Theo tôi, khả thi nhất đối với cơ chế mua bán điện trực tiếp hiện nay là áp dụng cho nhóm hộ tiêu thụ điện lớn, khoảng 20.000 MW/tháng, bao gồm các nhà máy, xí nghiệp nhỏ và vừa – vốn không tiêu thụ quá nhiều điện. Còn với hộ gia đình, nên cho phép thực hiện thí điểm, vừa làm vừa rút kinh nghiệm,” ông Bình phân tích.

Đề cập đến chủ trương khuyến khích tư nhân đầu tư các trung tâm lưu trữ pin trong Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị, ông Bình nhấn mạnh: “Với điện tái tạo, kho lưu trữ pin là điều bắt buộc nếu muốn phát triển và mở rộng loại hình này một cách thực chất và hiệu quả. Tuy nhiên, cần phải có cơ chế đặc thù để thu hút đầu tư.”

Ông Bình cho rằng: Hệ thống pin lưu trữ đòi hỏi vốn đầu tư lớn, cần chính sách gì để hỗ trợ cho người dân bỏ tiền đầu tư và kiểm soát được chất lượng pin này. Bên cạnh đó, do đặc thù từng vùng miền ở mỗi nơi mỗi khác, nên cần cơ chế ưu đãi, khuyến khích khác nhau.

“Nếu tại phía Nam, cường độ bức xạ cao, sử dụng điện mặt trời dường như khai thác quanh năm, chỉ cần ưu đãi thấp hoặc không cần ưu đãi thì người dân cũng đầu tư vì khai thác tối đa, có lời lớn. Trong khi đó, tại miền Bắc, do ảnh hưởng khi hậu bốn mùa, nên chủ yếu chỉ khai thác vào mùa hè, mùa thu, tầm nửa năm, do đó cần cơ chế khuyến khích lớn, nhằm kéo người dân đầu tư điện tái tạo”, ông Bình nói.

Theo vị chuyên gia, thực tế ngoài việc ưu tiên lưu trữ pin tại gia đình, Việt Nam cần tính đến xây dựng các trung tâm lưu trữ theo khu vực, vùng, tỉnh, xã - phường để sử dụng cho phương tiện giao thông.

“Nếu chúng ta xây dựng được hệ thống pin lưu trữ, Nhà nước sẽ tiết kiệm từ 50-70 tỷ USD đầu tư cho ngành điện, và số vốn này sẽ được xã hội hoá khi người dân trực tiếp đầu tư cho điện năng”, ông BÌnh cho biết.

Theo PGS, Trần Văn Bình, mặc dù chính sách của Nghị quyết 70 đã mở cửa, cởi trói về tư duy, song phải có cách làm, cách thực hiện đúng đắn, phù hợp.

“Người ta hy vọng rằng khi Việt Nam chuyển đổi hoàn toàn sang thị trường điện cạnh tranh, giá điện nó sẽ giảm xuống. Nhưng tôi nghĩ, giá điện không thể giảm đi được”,

Cần "Tổng Công trình sư" cho đột phá chiến lược ngành điện?

Vị chuyên gia phân tích: Giá điện cấu thành từ nhiều yếu tố, chi phí sản xuất, tài nguyên và sản lượng. Ở trong từng thời điểm khác nhau của một năm, giá có thể lên, có thể xuống xuống. Nhưng đứng về góc độ dài hạn giá chỉ có tăng, không thể giảm. Bởi nguồn tài nguyên là hạn hẹp (nước, dầu, khí LNG) ngày càng cạn kiệt đi thì giá nó càng tăng lên.

Trong một năm, giá thủy điện luôn biến động theo mùa: mùa mưa dồi dào nước, chi phí sản xuất thấp nên giá giảm; ngược lại, mùa khô khan hiếm nguồn nước, chi phí tăng kéo giá điện lên cao. Xét về dài hạn, từ năm này sang năm khác, từ thập kỷ này sang thập kỷ khác, giá điện chỉ có xu hướng tăng.

Điện tái tạo cũng tương tự. Dù điện mặt trời, điện gió được coi là nguồn năng lượng vô hạn, song để biến tiềm năng đó thành điện thương phẩm lại phụ thuộc vào diện tích đất để dựng cột gió, lắp đặt tấm pin mặt trời, một nguồn lực khan hiếm. Trong khi sản lượng phát ra gần như cố định, khả năng giảm giá chỉ đến từ việc tối ưu hóa chi phí sản xuất, quản trị và khai thác.

Ngay cả khi doanh nghiệp tư nhân tham gia đầu tư vào mạng lưới truyền tải, chi phí đầu tư hạ tầng quá lớn khiến giá điện khó có khả năng giảm.

Theo TS Trần Văn Bình, kỳ vọng lớn nhất hiện nay nằm ở việc mở cơ chế mua bán điện trực tiếp, cho phép các doanh nghiệp tiêu thụ điện lớn được quyền ký hợp đồng trực tiếp với nhà phát điện. “Còn đối với người dân, để có thể tự do lựa chọn mua điện từ các nhà cung cấp khác, con đường phía trước vẫn còn rất dài,” ông Bình nhận định.

Ông nhấn mạnh thêm: “Chúng ta cứ bắt đầu làm, rồi sẽ dần tháo gỡ các nút thắt. Cần có thí điểm, cho các hộ tiêu dùng lớn mua điện trực tiếp, truyền tải thông qua thuê đường của EVN hoặc tự xây dựng đường truyền tải riêng, để xem phương án nào hiệu quả nhất.”

TS. Ngô Đức Lâm, nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương), nhận định Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị đã đưa ra ba điểm đột phá then chốt: xây dựng cơ chế thị trường điện cạnh tranh đồng bộ, minh bạch và đa dạng hóa; khuyến khích tư nhân tham gia đầu tư điện lực; và đảm bảo giá điện minh bạch, không bù chéo, vận hành theo cơ chế thị trường.

Theo ông Lâm, những đột phá về tư duy này cần sớm được cụ thể hóa bằng việc luật hóa các quy định, cải tổ toàn diện ngành điện và đồng thời có giải pháp rõ ràng để phát triển năng lượng sạch và năng lượng tái tạo.

Ông nhấn mạnh thêm, Nghị quyết 70 cũng đã đặt trọng tâm vào việc tháo gỡ những vướng mắc cho điện gió, điện mặt trời được coi là xu thế tất yếu của thế giới và là động lực quan trọng trong tiến trình chuyển dịch năng lượng tại Việt Nam.

Theo TS. Ngô Đức Lâm, cần phải xây dựng một quy chế mua bán điện công bằng, loại bỏ tình trạng áp đặt từ EVN hay Bộ Công Thương như trước đây. Ông cho rằng, các nhà sản xuất điện gió, điện mặt trời ở những vùng có tiềm năng lớn phải được quyền bán trực tiếp cho người tiêu dùng, thay vì buộc phải bán buôn cho ngành điện như hiện nay.

Một điểm khác biệt quan trọng, theo ông Lâm, là giá điện cần được phân vùng theo điều kiện tự nhiên. Miền Trung và miền Nam có nhiều nắng, chi phí sản xuất điện mặt trời rẻ hơn, trong khi miền Bắc ít gió và nắng hơn, chi phí cao hơn – vì vậy áp dụng một mức giá đồng nhất cho cả nước là bất hợp lý.

Ông đánh giá, với hàng loạt chính sách mang tính “cởi trói tư duy” được thể hiện trong Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị, ngành điện đã có cơ hội bứt phá. Đây là lĩnh vực phải đi trước, đón đầu để đáp ứng mục tiêu tăng trưởng hai con số trong giai đoạn 2026–2030, phục vụ chiến lược phát triển dài hạn gắn với hai mục tiêu 100 năm của dân tộc.

“Chính vì vậy, cần có những cơ chế thực hiện đồng bộ, quyết liệt và mang tính đột phá để hiện thực hóa tham vọng lớn này,” ông Lâm nhấn mạnh.

×