Tiểu thuyết “Bác sĩ Zhivago” từng là vũ khí tâm lý chiến

CIA đã tiến hành giải mật 130 tài liệu từ thời Chiến tranh lạnh theo yêu cầu của các nhà nghiên cứu lịch sử, các tác giả để biên soạn quyển sách nhan đề "Vụ việc Zhivago" (The Zhivago Affair)  xuất bản vào tháng 6/2014.

Các tài liệu này tiết lộ thông tin về những hoạt động bí mật của CIA và các cơ quan tình báo đồng minh trong việc xúc tiến in ấn, xuất bản, truyền bá quyển tiểu thuyết bằng tiếng Nga, bên cạnh các bản in bằng tiếng Italia và tiếng Anh, tiếng Pháp, và tận dụng nó làm vũ khí chống phá Liên Xô và khối Đông Âu xã hội chủ nghĩa.

Gói bưu kiện bí mật

Vào tháng 1/1958, một gói bưu kiện bí mật đã được chuyển đến Tổng hành dinh CIA ở Langley. Bên trong gói bưu kiện là 2 cuộn phim chụp các trang bản thảo bằng tiếng Nga quyển tiểu thuyết “Doctor Zhivago” (Bác sĩ Zhivago) của nhà văn, nhà thơ Liên Xô Boris Pasternak. Người gửi gói bưu kiện đó là Cơ quan Tình báo đối ngoại MI-6 của Anh. Người Anh còn kèm theo lời khuyên CIA phát tán quyển sách này vào bên trong Liên Xô.

Tiểu thuyết “Doctor Zhivago” là một tác phẩm của nhà văn, nhà thơ Pasternak. Sự kiện ra mắt quyển tiểu thuyết đã từng gây ồn ào trên văn đàn Xô Viết vào cuối những năm 50 thế kỷ XX.

Tiểu thuyết “Doctor Zhivago” được Pasternak viết xong năm 1956, nhưng do nội dung không thích hợp với đời sống văn học, chính trị Liên Xô lúc bấy giờ (tô đậm mặt trái xã hội Xôviết), nên đã bị Viện Văn học Moskva và Hội Nhà văn Liên Xô kịch liệt phản đối, các nhà xuất bản ở Liên Xô từ chối xuất bản, còn bản thân Pasternak bị Hội Nhà văn Liên Xô kịch liệt lên án, đả kích.

Tình hình càng tồi tệ hơn đối với Pasternak sau khi Viện Hàn lâm Thụy Điển công bố quyết định trao Giải Nobel Văn chương năm 1958 cho Pasternak, nhưng ông đã từ chối nhận giải thưởng.

Cho đến tận ngày nay, “Doctor Zhivago” vẫn được xem là quyển tiểu thuyết gây sóng gió bậc nhất, là tác phẩm văn học điển hình nhất của cuộc chiến tư tưởng giữa 2 siêu cường thời Chiến tranh lạnh.

Dù không được xuất bản trong nước và bị lên án dữ dội, nhưng tiểu thuyết “Doctor Zhivago” vẫn tìm được đường đến với độc giả các nước phương Tây. Một “nhà văn lãng tử” người Italia từng đến Moskva để viết văn, và được Pasternak trao cho bản thảo của quyển tiểu thuyết. Thế là tháng 6.1956, Pasternak ký hợp đồng xuất bản với Nhà xuất bản Giangiacomo Feltrinelli. Tháng 11.1957, “Zhivago” bản tiếng Italia ra mắt độc giả phương Tây.

Như vậy, có thể hai cuộn phim mà tình báo Anh gửi cho CIA chính là phim chụp các trang bản thảo tiếng Nga do nhà văn Italia mang về từ Moskva.

Vũ khí của CIA

Nội dung và ý nghĩa nội tại của tiểu thuyết “Doctor Zhivago” đã khiến cho CIA háo hức tìm kiếm. Tiểu thuyết, văn chương, thơ ca là thứ mà CIA yêu thích nhất thời Chiến tranh lạnh. CIA xem sách là vũ khí, và nếu một tác phẩm văn học bị cấm hoặc ngưng xuất bản ở Liên Xô hoặc các nước Đông Âu, nó có thể được CIA sử dụng làm công cụ tuyên truyền lợi hại để chống phá Liên Xô và các nước Đông Âu, bôi nhọ uy tín Liên Xô và khối xã hội chủ nghĩa.

Theo thống kê, trong Chiến tranh lạnh, khoảng 10 triệu bản sách và tạp chí đã được CIA bí mật phát tán trong chiến dịch chiến tranh chính trị chống Liên Xô và khối xã hội chủ nghĩa.

Trở lại với quyển tiểu thuyết “Doctor Zhivago”, các chuyên gia về Liên Xô ở Mỹ đã nhanh chóng nhận ra vì sao “Doctor Zhivago” không được xuất bản ở Nga. Trong một bức điện mật (vừa được giải mật) được John Maury, Trưởng Phân cục CIA ở CHLB Nga thuộc Liên Xô, gửi cho tất cả các trưởng chi nhánh CIA trực thuộc Phân cục vào tháng 7/1958, có viết rằng, quyển sách có giá trị tuyên truyền rất lớn bởi “nội dung sâu sắc và bản chất kích động tư tưởng của nó”, và “nó có thể được sử dụng để lật tẩy chính quyền Xôviết với dân chúng Xôviết”.

Còn trong một bức điện khác được gửi không lâu sau khi “Doctor Zhivago” bản tiếng Italia ra mắt, các sĩ quan tham mưu của CIA đã đề xuất cho in “Doctor Zhivago” với số lượng lớn để phát tán rộng rãi cho “thế giới tự do”. Thế là một chiến dịch xuất bản tiểu thuyết “Doctor Zhivago” đã được vạch ra, phân công phụ trách chính thực hiện công việc in ấn là Phân cục CIA ở CHLB Nga thuộc Liên Xô, Giám đốc CIA Allen Dulles là người trực tiếp giám sát, báo cáo về cho Hội đồng Điều phối hoạt động của Tổng thống Dwight D. Eisenhower.

CIA chọn sự kiện đầu tiên để phát tán quyển tiểu thuyết “Doctor Zhivago” in lậu là Hội chợ Triển lãm Quốc tế và Vũ trụ Brussels. Có tới 43 quốc gia sẽ tham dự hội chợ triển lãm này. Nước Bỉ đã phát hành 16.000 thị thực nhập cảnh cho du khách Nga tham quan hội chợ. Vậy là phải làm sao tổ chức in ấn cho thật nhanh.

Sau lần đầu thử lén lút in quyển tiểu thuyết với sự giúp sức của một nhà xuất bản nhỏ ở New York nhưng có vẻ không thành công, CIA liên hệ với Cục Tình báo Hà Lan (BVD) để nhờ giúp đỡ. Các quan chức CIA được một nhà xuất bản ở La Haye tư vấn cho khả năng có thể xuất bản “Doctor Zhivago” bằng tiếng Nga và CIA yêu cầu nhà xuất bản này hỗ trợ để sớm cho in quyển tiểu thuyết. CIA đã bỏ tiền ra trợ cấp cho 50 trên tổng số 691 nhân viên của BVD, các nhân viên mới của BVD cũng được huấn luyện ở Washington.

Joop van der Wilden, một sĩ quan của BVD đã được cử sang Đại sứ quán Mỹ ở La Haye để thảo luận với quan chức CIA Walter Cini về sự hợp tác in ấn tiểu thuyết “Doctor Zhivago”. Cini bảo Van der Wilden rằng, việc in ấn sẽ rất gấp rút, nhưng CIA sẽ cung cấp bản thảo để in và sẵn sàng chi trả số tiền lớn để công việc in ấn “Doctor Zhivago” được tổ chức nhanh chóng. Cini khẳng định sẽ chẳng có dấu vết nào về sự dính líu của CIA hay cơ quan tình báo khác (tức BVD) trong vụ in lậu này.

Đầu tháng 9/1958, bản in tiếng Nga đầu tiên được xuất xưởng, được đóng bìa cứng bọc vải lanh màu xanh dương do Nhà xuất bản Mouton ở La Haye ấn hành. Những quyển tiểu thuyết mới in xong được đóng gói cẩn thận bằng giấy gói hàng màu nâu, đề ngày 06/9/1958 và gửi trên một chiếc ôtô của Mỹ chở thẳng đến nhà ông Walter Cini, quan chức CIA.

200 bản in đã được gửi đến các cơ quan cấp cao ở Washington. Số còn lại được gửi cho các trạm CIA và “tài sản” của CIA ở Tây Âu, trong đó 200 bản gửi cho Frankfurt, 100 bản gửi đến Berlin, 100 bản đến Munich, 25 cho London và 10 cho Paris. Gói hàng lớn nhất, 365 bản “Doctor Zhivago” được gửi đến Brussels để phân phát cho du khách Nga tham quan hội chợ triển lãm.

CIA không thể ngang nhiên phân phát quyển tiểu thuyết “Doctor Zhivago” ngay tại khu vực trưng bày của Mỹ trong hội chợ. Nhưng cơ quan này đã có ngay một “đồng minh” trợ giúp là Tòa thánh Vatican. Khu vực triển lãm của Vatican được đặt tên là Thành phố của Chúa (Civitas Dei), bên trong có Nhà nguyện Tĩnh lặng (Chapel of Silence), một thư viện nhỏ nằm phía sau nhà nguyện lại được che khuất bằng một bức màn – điều kiện lý tưởng để CIA thực hiện việc phân phát quyển “Doctor Zhivago” cho du khách Nga.

Chẳng mấy chốc, quyển tiểu thuyết đã được tán phát cho nhiều du khách Nga và chính họ đã mang đi khắp khuôn viên hội chợ. Trong bức thư tín đề ngày 10/9/1958, Maury báo cáo thành tích về Tổng hành dinh CIA: “Giai đoạn này có thể xem như hoàn thành tốt đẹp”.

Trong khi đó, ở Moskva, nhà văn Pasternak rất hài lòng vì quyển tiểu thuyết đã được phát hành ở phương Tây và một số người Nga đã đọc được nó.

Đẩy mạnh chống phá với “Doctor Zhivago”

Với sự giúp sức của các đồng minh châu Âu, CIA đã không gặp khó khăn gì trong việc in ấn tiểu thuyết “Doctor Zhivago”. Tuy nhiên, có một vấn đề mà CIA đã không lường trước là Nhà xuất bản Mouton ở La Haye phải ký hợp đồng tác quyền với Nhà xuất bản Feltrinelli, và các bản sách “Doctor Zhivago” phát tán ở Brussels phải nằm trong hợp đồng đó, vì trước đó Feltrinelli đã ký hợp đồng độc quyền phát hành quyển tiểu thuyết với nhà văn Pasternak. Thế nhưng, Nhà xuất bản Mouton đã không làm động tác đáng lẽ phải làm đó, vì thế “Doctor Zhivago” bản tiếng Nga phát hành tại Brussels bị xem là sách lậu.

Nhà xuất bản Feltrinelli đã rất tức giận khi biết được việc phát hành lậu tác phẩm “Doctor Zhivago” mà không thông qua mình. Báo chí thời đó cũng vào cuộc điều tra ầm ĩ, nhưng vẫn không thể kết luận có bàn tay dàn dựng của CIA.

Ở Washington, các điệp viên CIA theo dõi vụ việc với tâm trạng lo âu. Và ngày 15/11/1958, CIA đã bị Hội đồng Phê bình văn học Italia cáo buộc dính líu trong vụ in lậu tiểu thuyết “Doctor Zhivago”.

Trong bức điện gửi cho Phân cục Nga Xô Viết đề ngày 05/11/1958, đích thân Giám đốc CIA Allen Dulles đánh giá việc in ấn quyển tiểu thuyết đã gặp rắc rối vì vấn đề tác quyền, nhưng lại không có mấy tác động đối với Liên Xô. Thế là CIA tiếp tục các nỗ lực bằng mọi cách, với sự trợ giúp của Cơ quan Tình báo Anh MI-6, để trình quyển tiểu thuyết lên Ủy ban Nobel ở Thụy Điển.

Kế hoạch của CIA là phải vận động làm sao cho Ủy ban Nobel trao Giải Nobel Văn chương cho Pasternak để làm bẽ mặt Liên Xô với thế giới. Cuối cùng, Viện Hàn lâm Thụy Điển đã quyết định trao Giải Nobel Văn chương cho Pasternak trong sự hoan hỉ của CIA và Washington. Tuy nhiên, Pasternak đã từ chối nhận giải.

Sau Giải Nobel Văn chương, CIA tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động tận dụng vũ khí “Doctor Zhivago” để chống phá Liên Xô. Một mặt, CIA đưa ra các hướng dẫn cho các sĩ quan, điệp viên của mình khuyến khích các du khách Tây Âu đến Liên Xô nói chuyện với người dân Liên Xô về văn chương và về tiểu thuyết “Doctor Zhivago”.

Trong một bức điện vào tháng 4/1959, Trưởng Phân cục Nga Xô Viết Maury còn tham vọng cho rằng “Doctor Zhivago” là công cụ tuyệt vời để nói chuyện với Liên Xô về “Chủ nghĩa Cộng sản và tự do ngôn luận”.

Mặt khác, CIA cũng âm thầm đẩy mạnh việc in ấn xuất bản tiểu thuyết “Doctor Zhivago”. Trước phản ứng quyết liệt của Hội Nhà văn Liên Xô đối với việc in ấn quyển tiểu thuyết và việc Pasternak được trao Giải Nobel Văn chương, Phân cục CIA ở Liên Xô quyết định thay đổi kế hoạch, chuyển sang in bản bìa giấy khổ nhỏ để người đọc dễ bỏ túi, cất giấu.

Trưởng Phân cục Maury tự tin cho rằng có nhu cầu rất lớn trong giới sinh viên và trí thức ở Nga đối với quyển tiểu thuyết. Sau vụ việc rắc rối với Nhà xuất bản Mouton của Hà Lan, Tổng hành dinh CIA quyết định lần in ấn này không mời các tổ chức bên ngoài tham gia nữa, mọi việc in ấn sẽ được thực hiện ở Mỹ do người Mỹ đảm trách và cơ sở vật chất kỹ thuật cũng đã có sẵn ở Washington.

Tháng 7/1959, ít nhất 9.000 bản in khổ nhỏ của “Doctor Zhivago” đã được phát hành. CIA đã tạo vỏ bọc giả tạo là Nhà xuất bản Socíeté d’Edition et d’Impression Mondiale ở Paris phát hành quyển tiểu thuyết, nhưng một nhóm người Nga di cư cũng lên tiếng thực hiện việc phát hành này. Các tài liệu CIA cho thấy, điệp viên CIA đã phân phát quyển tiểu thuyết này cho bất kỳ quan chức hay du khách Nga nào họ gặp được.

Ngoài ra, 2.000 bản còn được dành riêng để phát cho sinh viên Liên Xô và khối Đông Âu khi họ tham dự Liên hoan Thanh niên và Sinh viên vì hòa bình và hữu nghị năm 1959 tại Vienna, Áo. Dịp liên hoan đó, CIA đã phân phát tổng cộng 30.000 bản sách in bằng 14 thứ tiếng gồm các đầu sách khác nhau, trong đó có “Doctor Zhivago”, cho sinh viên, thanh niên các nước xã hội chủ nghĩa nhằm mục đích tuyên truyền tâm lý chiến.

×