80 năm ngành Nông nghiệp và Môi trường: Hành trình khẳng định vai trò trụ cột đầy tự hào

Từ “hũ gạo cứu đói” đến nền nông nghiệp tự chủ

Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời trong cảnh hơn 2 triệu người chết đói, đồng ruộng hoang hóa, nông cụ cạn kiệt, nông dân kiệt quệ. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặt nhiệm vụ “chống giặc đói” lên hàng đầu, khởi đầu cho một hành trình cách mạng lâu dài trong lĩnh vực nông nghiệp. Những chính sách “tăng gia sản xuất”, “hũ gạo cứu đói”, “tuần lễ vàng” được phát động rộng khắp, biến tinh thần tự lực của người nông dân thành sức mạnh thực tiễn.

Chỉ trong vài năm đầu sau Cách mạng, phong trào “nhà nhà tăng gia sản xuất”, “người người trồng rau nuôi gà” lan rộng khắp nơi, từng bước giúp đất nước thoát khỏi thảm cảnh thiếu ăn. Cùng với đó, cuộc cải cách ruộng đất (1953–1956) ở miền Bắc đã thực hiện mục tiêu “người cày có ruộng”, xóa bỏ quan hệ sản xuất phong kiến lạc hậu, mở ra thời kỳ mới cho nông nghiệp Việt Nam – nông dân được làm chủ trên mảnh ruộng của mình, tạo động lực chính trị và tinh thần to lớn cho công cuộc khôi phục sản xuất sau chiến tranh.

Giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc (1955-1975), nông nghiệp tiếp tục là lực lượng cung cấp hậu cần cho chiến trường miền Nam, góp phần quan trọng vào thống nhất đất nước. Những sáng kiến “vượt rào” như khoán sản phẩm tại Hải Phòng, Long An và mô hình “bù giá vào lương” cuối thập niên 1970 đã tạo hiệu ứng lan tỏa hiệu ứng tích cực: thị trường sôi động, giá tiêu dùng giảm, quỹ lương tăng gấp 7 lần.

Từ bài học thành công của thử nghiệm tự phát ở Hải Phòng và xu thế lan rộng của mô hình “khoán chui”, ngày 13/1/1981, Trung ương Đảng đã ban hành Chỉ thị 100 CT/TW về “Cải tiến công tác khoán, mở rộng khoán sản phẩm đến nhóm lao động trong HTX nông nghiệp,” đánh dấu bước đột phá quan trọng trong tư duy đổi mới kinh tế. tổng GDP trong giai đoạn 1977-1985 tăng 4,65%/năm, trong đó nông nghiệp tăng 4,49%/năm.

Tại Đại hội VI (năm 1986), Đảng ta xác định nông nghiệp là mặt trận hàng đầu. Hàng loạt chính sách được ban hành ngay sau đại hội, mở đầu cho công cuộc đổi mới. Đặc biệt, Nghị quyết số 10-NQ/TW ngày 5-4-1988 của Bộ Chính trị (Nghị quyết 10) đánh dấu bước ngoặt quan trọng khi giao khoán đất cho hộ gia đình, trao cho người nông dân quyền tự chủ trong sản xuất và kinh doanh trên ruộng đất được giao trong thời gian dài. Chủ trương này được coi là một phần quan trọng của công cuộc đổi mới, trao quyền làm chủ thực sự cho người nông dân và tạo động lực to lớn cho sự phát triển của nông nghiệp Việt Nam. Nhờ chính sách đó, sản lượng lúa tăng nhanh, từ 15,1 triệu tấn năm 1987 lên 32,55 triệu tấn năm 2000. Đặc biệt, tháng 11-1989, nước ta bắt đầu xuất khẩu gạo, chỉ trong 2 tháng đã xuất khẩu 1,7 triệu tấn gạo, tương đương 3,4 triệu tấn lúa, mở ra một hành trình mới cho ngành lúa gạo và nông nghiệp Việt Nam. Lần đầu tiên sau nhiều thập kỷ, Việt Nam từ một nước nhập khẩu lương thực trở thành nước xuất khẩu.

TS Đặng Kim Sơn, nguyên Viện trưởng Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn, đánh giá: “Từ chỗ phải nhập khẩu hàng triệu tấn lương thực, Việt Nam trở thành quốc gia xuất khẩu lương thực. Đó thực sự là điều thần kỳ. Và hiện nay, nông nghiệp, nông dân, nông thôn vẫn là nền tảng giúp chúng ta đứng vững trước các thách thức”.

Khoa học, công nghệ và khát vọng hội nhập

Cuộc cách mạng trong ứng dụng khoa học-công nghệ (KHCN), đi liền với cải cách thể chế, tạo nên bước ngoặt lớn trong nông nghiệp Việt Nam, đặc biệt trong lĩnh vực trồng lúa. Từ một nền sản xuất chủ yếu dựa trên kinh nghiệm, lao động thủ công và phụ thuộc vào thiên nhiên, đến nay, ngành lúa gạo đã chuyển mình mạnh mẽ theo hướng hiện đại, bền vững và giá trị gia tăng cao.

Báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NNMT) cho thấy, tính đến năm 2025, Việt Nam đã nghiên cứu, chọn tạo và đưa vào sản xuất hơn 1.600 giống lúa mới với năng suất, chất lượng và khả năng chống chịu ngày càng cao. Nhờ đó, năng suất lúa bình quân cả nước đạt khoảng 6,7-7,2 tấn/ha, góp phần đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới. Không chỉ tăng về lượng, chất lượng gạo Việt Nam cũng được cải thiện vượt bậc với sự ra đời của những giống lúa đặc sản như: ST24, ST25, được công nhận trong tốp gạo ngon nhất thế giới.

Một trong những đột phá lớn là tỷ lệ cơ giới hóa trong sản xuất lúa ngày càng cao. Theo Bộ NNMT, đến năm 2025, tỷ lệ cơ giới hóa trong khâu làm đất đạt trên 97%, còn trong khâu thu hoạch đạt trên 70%. Việc áp dụng máy móc hiện đại không chỉ giảm sức lao động mà còn rút ngắn thời gian sản xuất, nâng cao hiệu quả kinh tế và giảm tổn thất sau thu hoạch. Cùng với đó, các tiến bộ kỹ thuật như hệ thống thâm canh lúa cải tiến (SRI), quản lý dịch hại tổng hợp (IPM), sản xuất theo quy trình VietGAP, GlobalGAP hay mô hình hữu cơ được triển khai rộng khắp, tạo ra những cánh đồng lúa sạch, an toàn, thân thiện với môi trường. Những mô hình nông nghiệp công nghệ cao không chỉ dừng lại ở sản xuất mà còn hình thành hệ sinh thái khép kín từ canh tác, sơ chế, chế biến đến tiêu thụ.

PGS, TS Nguyễn Đỗ Anh Tuấn, Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế, Bộ (NNMT), đánh giá: “Việc kết hợp giữa KHCN và thể chế mới là đòn bẩy giúp nông nghiệp Việt Nam bứt phá, không chỉ bảo đảm ổn định an ninh lương thực mà còn tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu với những sản phẩm có chất lượng, có thương hiệu”.

Trên cơ sở nền tảng đó, Việt Nam đang tiến tới xây dựng nền nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh, đúng theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 7 khóa X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn. Nghị quyết đặt ra chính sách phát triển toàn diện, từ hạ tầng nông thôn đến đào tạo nhân lực. Từ nghị quyết của Đảng, Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới đã góp phần làm thay đổi căn bản bộ mặt hơn 70% số xã trên cả nước. Tính đến tháng 6-2025, cả nước có 6.070 xã đạt chuẩn nông thôn mới, hơn 1.200 xã đạt chuẩn nâng cao và kiểu mẫu.

Đặc biệt, Chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP) đã tạo ra hơn 8.400 sản phẩm, trong đó 65% đạt từ 3 sao trở lên, nhiều sản phẩm xuất khẩu đi Hoa Kỳ, Nhật Bản, Hàn Quốc. Các mô hình tổ hợp tác, hợp tác xã kiểu mới phát triển mạnh, giúp nông dân liên kết theo chuỗi giá trị. GS, TS, Nhà giáo Nhân dân Trần Đức Viên, nguyên Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam, đánh giá: “Các chính sách đối với nông nghiệp, nông dân, nông thôn thời gian qua đã thể hiện bước phát triển về tư duy từ người nông dân làm ra hạt thóc đến người nông dân làm chủ sản phẩm và thị trường. Đây cũng là cơ hội cho việc hình thành, phát triển đội ngũ nông dân mới-nông dân thông minh, nông dân chuyển đổi số”.

Giữ vững vị trí cường quốc nông sản

Cũng theo báo cáo của Bộ NNMT, từ năm 2010 đến nay, Việt Nam duy trì xuất khẩu trung bình 6-7 triệu tấn gạo/năm. Năm 2023, xuất khẩu gạo đạt gần 8,3 triệu tấn, kim ngạch hơn 4,78 tỷ USD. Đặc biệt, 6 tháng đầu năm 2025, điểm sáng của toàn ngành nông nghiệp là kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt 33,84 tỷ USD, tăng 15,5%; giá trị xuất siêu 9,83 tỷ USD, tăng 16,5% so với cùng kỳ năm 2024. Năm nay, ngành nông nghiệp phấn đấu đạt mục tiêu kim ngạch xuất khẩu 70 tỷ USD, cao nhất từ trước đến nay. Riêng xuất khẩu gạo đạt 4,9 triệu tấn, thu về 2,54 tỷ USD.

Hiện, nước ta đứng đầu thế giới về xuất khẩu hạt điều; xếp thứ hai thế giới về xuất khẩu gạo và cà phê; thứ 3 thế giới về rau quả và thứ 4 về thủy sản. Nhiều mặt hàng chủ lực đã vào được những thị trường khó tính như: Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản, Hàn Quốc, Hoa Kỳ... Bên cạnh số lượng, Việt Nam chuyển mạnh sang nông sản chất lượng cao như: Gạo ST25, cà phê đặc sản, tôm hữu cơ, trái cây chế biến sâu... Theo TS Nguyễn Đỗ Anh Tuấn, Việt Nam đang không chỉ cung cấp sản phẩm mà cung cấp giá trị xanh, giá trị bền vững, truy xuất được nguồn gốc và gắn với trách nhiệm xã hội toàn cầu.

Tuy nhiên, cùng với đó, nông nghiệp Việt Nam cũng đang đối mặt với không ít thách thức từ tình trạng biến đổi khí hậu, thiếu lao động trẻ, thị trường giá cả cạnh tranh gay gắt, yêu cầu nghiêm ngặt về chất lượng nông sản, truy xuất nguồn gốc... Ngành nông nghiệp Việt Nam ý thức rõ rằng KHCN và chuyển đổi số là con đường duy nhất. Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn bền vững giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 đã được ban hành. Mục tiêu của chiến lược là hình thành nông nghiệp sinh thái, tuần hoàn, thông minh; tốc độ tăng trưởng nông nghiệp trung bình 2,5-3%/năm; kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt 60-70 tỷ USD vào năm 2030; 70% sản phẩm nông sản có truy xuất nguồn gốc; 50% số xã đạt chuẩn nông thôn mới kiểu mẫu.

Đồng chí Lê Minh Hoan, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó chủ tịch Quốc hội, khi là Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT từng khẳng định: “Nông nghiệp Việt Nam không chỉ là câu chuyện của lương thực mà còn là văn hóa, sinh thái và giá trị nhân văn”. Hành trình phát triển thần kỳ của nông nghiệp Việt Nam đã được viết nên bằng mồ hôi, khát vọng và trí tuệ của người nông dân, nhà khoa học và cả hệ thống chính trị. Tin rằng, thời gian tới, nông nghiệp Việt Nam sẽ tiếp tục là ngành kinh tế chủ lực cho sự phát triển bền vững của đất nước.

×