Bảo vật của người Dao, bên những tổ ong khổng lồ

Tục lệ nhiều thế kỷ về khai thác tổ ong khoái khổng lồ một cách cực kỳ tôn trọng thiên nhiên, để lấy sáp ong, cho ra đời cả "nền văn minh" hoa văn thổ cẩm trác tuyệt. Bản sắc văn hoá, tộc người, vẻ đẹp không gian sống ban sơ của cộng đồng người Dao Tiền ở Hoài Khao (xã Quang Thành, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng), giờ đã trở thành "con gà đẻ trứng vàng" trong thu hút du khách trong và ngoài nước.

Quả là, cách ứng xử thật đẹp với thiên nhiên, để bảo vệ hệ sinh thái, để có được có sự phát triển đa chiều - bền vững ấy, chắc chắn là bí quyết tiếp theo đảm bảo cho một tương lai tươi đẹp.

Cách đây khoảng 15 năm, bấy giờ đường xá vào Hoài Khao còn trắc trở băng qua rừng già, vách đá, chứ không phải xe 16 chỗ vào bon bon với 7 cái home-stay được chính quyền hỗ trợ, đầu tư cả trăm triệu đồng như bây giờ. Khi ấy, cả huyện, cả tỉnh đều biết bản làng này tuyệt đẹp sau các dãy núi, nhất là vào mùa các thung lũng vàng rực lúa chín. 

Tôi và anh Trường, Phó Chủ tịch UBND huyện Nguyên Bình nhờ dân bản đưa xe máy vào nửa đường rồi lội bộ tiếp. Những vạt váy của phụ nữ Dao Tiền, nghề chạm bạc của lão nghệ nhân bản Hoài Khao, rồi nghệ thuật in vẽ thổ cẩm từ sáp ong khoái với vô số những tổ ong đường kính hơn 1,5m (!), khiến bà con phải khiêng, gánh mới mang về nhà nổi - trong ngày hội tạ ơn thần rừng, thần ong - mỗi năm tổ chức một lần…

Bây giờ trở lại, hơn ba chục nóc nhà như cổ tích vẫn ềm ệp trong sương sớm, vẫn thuần một loại ngói cổ xưa nâu trầm trên nền núi thắm. Chỉ khác là cơ sở vật chất đã khang trang, cách đánh thức "nàng công chúa ngủ trong rừng" của xã, huyện, tỉnh đã rất thức thời. 

Năm 2022, bản đã có điện lưới quốc gia. Dù muộn, nhưng cộng đồng 34 nếp nhà nép sau bao nhiêu ngọn núi, bao nhiêu cánh rừng của Quần thể Vườn Quốc gia Phia Oắc – Phia Đén ấy đã có thêm một tiền đề quan trọng cho sự bứt phá rồi.

Từ đầu bản, đã thấy một khu trưng bày các vật dụng truyền thống đặc trưng của bản Hoài Khao. Thậm chí, bà con còn phóng to, bảo quản trong lồng kính các văn bản có dấu có triện - kết quả nghiên cứu loài ong lạ của Hoài Khao - như một niềm tự hào. 

Theo đó, đây là một loài khác đặc biệt, có tên khoa học là Apis Dorsata, được xem như một loài ong mật khổng lồ ở Đông Nam Á. Ong này hung dữ, to hơn ong mật nhiều. 

Tổ của chúng rộng tới cả mét vuông. Có ong Chúa, ong Thợ và các ong Hướng đạo, để sau một năm, có thể quay về đúng vị trí cũ làm tổ (chắc chúng định hướng nhờ từ trường trái đất).

Loài này có tập quán làm tổ trên các vách đá cao tới 60m. Các đặc điểm trên được sách "Các loài côn trùng Việt Nam" viết rõ. Theo nghiên cứu của Học viện Nông nghiệp Việt Nam, ong ở hai hang đá tại Hoài Khao có tên thường gọi là "ong đá" hay "ong khoái đen"

Từ ngàn đời, người Dao Tiền ở Hoài Khao đã giữ tục lệ bảo vệ đặc biệt các tổ ong khoái trong "núi thiêng" của mình. Các hang (vách núi cao và hoắm vào) cách bản hiện tại khoảng 3km đi bộ, vượt dốc cao, len theo các mép vực.

Những nét độc đáo, riêng có ở "hội ong" Hoài Khao là gì? Là việc bảo vệ tổ loài ong khoái hung dữ. Thay vì đốt lửa, đuổi ong đi để cắt lấy tổ ong, vét mật ong về ăn uống và bán kiếm tiền, người Dao Tiền ở Hoài Khao phân công nhau đi quan sát các tổ ong. Không bao giờ làm bất cứ cái gì phiền tới chúng.

Khi tổ lớn dần, mật vàng ruộm nhiều dần. Bà con càng phải giữ gìn cảnh quan, bảo vệ tổ ong khỏi các kẻ hám lợi, họ xắm nắm đi đốt ong, lấy tổ, vắt lấy mật ong rừng "xịn" đi bán với giá đắt đỏ. Nhờ thế, năm nào, hai hang núi ở Hoài Khao, với vách đá cao năm sáu chục mét có vô số tổ ong khoái lớn.

Với người Hoài Khao, các tổ ong, hang ong, không chỉ là tài sản chung của cả bản, mà nó còn là vấn đề tâm linh, vấn đề bảo tồn bản sắc văn hoá. Bởi sáp ong (cắt từ tổ ong kia ra chưng cất) là thứ không thể thiếu phục vụ cho việc in hoa văn cho trang phục độc đáo nổi bật của phụ nữ người Dao Tiền. 

Để khai thác sáp ong được lâu dài, bà con phải tính toán không làm phiền lũ ong khoái hung hăng mà cũng rất khôn ngoan khảnh tính kia. Nếu lấy trộm mật của chúng, xua đuổi chúng, thì chúng sẽ chống trả bằng nọc độc. Rồi chúng buồn bã thù hận bỏ đi, thề không bao giờ quay lại hang núi, vách đá, hang động này nữa.

Chính vì thế dân bản phải lập một tổ gồm nhiều trai tráng thay nhau đi làm vệ binh cho vô số các tổ ong to lớn và vàng ươm mật ngọt. Bao giờ tất các tổ đều bị "bỏ hoang", tức là không còn con ong nào ở lại nữa thì lúc đó mới nhờ thầy cúng xem ngày lành tháng tốt, nhóm họp dân bản, chia nhiệm vụ cho từng tổ trong xóm chuẩn bị đồ cúng lễ, dụng cụ chọc, cắt và khiêng vác tổ ong, cọ rửa chảo "trâu" và dụng cụ nấu sáp ong. 

Ông thầy cúng già, đem theo tệp giấy bản, sách cúng, 3 que hương, 3 con gà luộc, 6 nắm cơm, một chai rượu trắng.

Cả bản chung sức dọn khu vực vách đá, đưa cả thầy cúng ra xin phép thần ong và sơn thần thổ địa. Họ phải xem ngày xem giờ, có sân khấu cúng kiếng mâm xôi, con gà, thẻ nhang, chai rượu đàng hoàng. Vất vả nhất là tổ trèo hang đá khai thác tổ ong khổng lồ, họ phải rời bản, lội bộ đường rừng từ 6 giờ sáng. 

Đến hang đá, người ta thành kính xếp hàng, lặng im, kính cẩn nhìn lên vách đá. Bài cúng lâm ly, cầu thị và đặc biệt là tôn vinh sự ban thưởng của thần núi giúp rừng thêm xanh, bản làng trù phú; dân bản cũng đội ơn thần ong cho dân làng các tổ ong to lớn, nhiều sáp ong để vẽ hoa văn. Mong các vị thần sẽ phù hộ để sang năm, đàn ong sẽ quay trở lại, làm tổ thật to...

Rồi họ buộc những cây vầu tươi, to lớn dọc các cây nhội cổ thụ trong vách núi. Họ trèo ngược lên đỉnh trời. Họ nối sào dài, chọc vào các tổ ong lớn, cho nó đứt cái "mấu" dính vào vách đá cao vòi. Tổ ong rơi xuống. 

Bà con cho miếng bé vào quẩy tấu (sọt đeo sau lưng). Miếng to thì buộc gậy hai người cùng khiêng. Về đến sân nhà văn hoá thôn, trên một ngọn núi cao, đường vào rộng rãi, có thể quay được xe ô tô 16 chỗ. Họ tập kết cả "núi" tổ ong đen xám, vàng ươm la liệt ở đó.

Toàn dân trong bản, bất kể nam phụ lão ấy, dù là lãnh đạo hay dân thường, họ đều có mặt trong buổi nấu sáp ong trọng đại.

Họ cùng góp gà, lợn, rượu, cơm nếp, nước uống…, ai có gì đem theo cái nấy, dọn ra một bữa "tiệc núi", ngoài vài đĩa gà lợn, là xanh rờn rau cỏ. Họ bóc gỡ các tổ ong thành từng miếng nhỏ, bữa đến thì cùng ăn.

Tôi có cảm giác mình đang lạc vào một thế giới tận cùng hoang sơ, khi mà từ các ngả đường, người phụ nữ Dao Tiền đội khăn mũ vừa chàm vừa trắng, với hoa văn rinh rượp hiện ra. 

Họ gánh, họ khiêng, họ bế những tổ ong khoái rất to. To thì như cái nong, cái nia. Bé thì cũng bằng cái mâm. Có người gánh đủng đỉnh. Dáng của họ cao bằng ngọn tre, lồng trong mây và khoáng đạt gió. Vì cây tre ở dưới thung, họ đang "cõng" tổ ong tới đỉnh núi, nơi tọa lạc nhà văn hoá thôn.

Củi chất mênh mông. Bên kia mổ lợn, chỗ này giết gà. Có người cất tiếng hát lí lơi. Ba cái chảo trâu (chảo rất to) được khiêng tới. "Đây là đồ nghề nấu sáp ong, là tài sản của xóm, năm nào cũng mang ra vào ngày này!", Bí thư Chi bộ xóm, bà Bàn Thị Liên tự hào chỉ vào các cái chảo gang lớn. 

Họ bẻ nhỏ từng cái tổ ong khoái ra. Chúng vỡ và vón cục như bỏng ngô trộn mật. Hòa một ít nước vào chảo, thả tổ các miếng tổ ong vàng óng vào, họ tiến hành đun. Hơi nóng đến đâu, sáp ong tan rữa tới đó.

Đun cả tối, cả ngày. Khi sáp ong tan đều, thành chất lỏng. Bà con mới làm một vài cái vợt đan bằng tre tươi, dùng để lọc sáp ong nấu chảy. Đến lúc chất lỏng từ tổ ong tan chảy thật tinh khiết rồi. Bà con bắt đầu đổ nước lạnh vào chảo, sáp ong gặp nước lạnh, kết tinh dần tạo thành từng vỉa vàng óng.

Khối sáp ong sáu bảy chục cân (trung bình) mỗi năm được chia đều cho hơn ba chục hộ dân thôn Hoài Khao và vài hộ lân cận. Theo chị Lý Thị Vàng, người trực tiếp nấu và chia sáp ong: mỗi gia đình được 1,5 đến 2kg sáp ong là đủ cho việc "vẽ" trên vải các hoa văn truyền thống của cả năm.

Ngày hội "văn hoá" của bà con bản xứ, thêm nhiều khách du lịch muôn nơi đến "thưởng lãm" từ phong tục lạ tới ẩm thực trứ danh của người Dao Tiền trong thung lũng tuyệt đẹp, ở bên rìa núi lớn Phia Oắc cao gần 2.000m so với mực nước biển - nóc nhà của toàn cõi Đông Bắc Việt Nam.

Chúng tôi ngủ ở homestay nhà Bí thư Chi bộ thôn Hoài Khao, bà Bàn Thị Liên. Trong tủ, có khoảng 2kg sáp ong khoái vàng vàng, trơn nhẵn, lúc chưa đun nóng thì chúng cứng như bánh "Xà phòng 72" thời bao cấp. 

Bà Liên bảo: trông thì bình thường thế này thôi, có bán đi cũng chả được bao nhiêu tiền. Nhưng nó là "bảo vật" không thể thiếu trong mọi gia đình bản Hoài Khao. Bởi vì để làm hoa văn cho vải, vải làm váy, làm khăn cho phụ nữ, làm áo cho nam giới, từ thượng cổ, phải có hoa văn.

Điều này không chỉ vì yếu tố văn hoá mà cả yếu tố tâm linh nữa.

Bà con nấu tổ ong lên lấy sáp, cô đặc lại để cất dùng quanh năm. Khi dùng, họ nổi lửa nhỏ, nấu sáp lên để "bôi" vào lớp vải mới dệt trắng ngà, thông qua các dụng cụ bằng tre nhỏ như cái compa của học sinh. Giữa hai mũi nhọn của compa nối một sợi dây căng như dây đàn và khá mỏng dẹt. 

Các bà các mẹ các chị người Dao Tiền mới chấm dụng cụ có dây này vào lớp sáp ong vàng vàng (như luyn). Rồi dí cái "compa" tre vào các vị trí cần vẽ hình hoa văn, mỗi loại hoa văn sẽ dùng một dụng cụ tương ứng. Có khi hình ô trám, có khi đường thẳng, có khi đan xen hài hoà, khi hình con thú, lúc hình bông hoa...

Lớp sáp ong bám lên vải mộc, như kiểu người ta bôi hồ dán tinh luyện lên vải.

Đến công đoạn nhuộm chàm. Màu tràm là màu đầy bản sắc và gợi nhiều thi hứng về vẻ đẹp của sơn nữ miền Đông Bắc. "Cỏ đồi ai nhuộm mà xanh / Áo em ai nhuộm mà anh thấy chàm"; "Áo chàm đưa buổi phân ly / Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay" (thơ Tố Hữu). 

Khi có sáp ong phủ lên lớp vải trắng ngà do sơn nữ Hoài Khao dệt rồi, thì dù đem vải đó ngâm, nấu, ướp ủ vào trong dung dịch chàm màu xanh đen (màu chàm). Sau quá trình nhuộm cổ xưa và khá phổ biến ở nhiều cộng đồng miền núi nước ta này, dĩ nhiên, toàn bộ tấm vải trắng ngà chuyển sang màu chàm.

Bấy giờ, bà con chỉ việc đem số vải đã nhuộm đó ngâm vào nước sôi (nước nóng), là các đường nét vẽ sáp ong bị tan chảy, biến mất trong chậu nước. Trên vải chàm, hiện ra màu trắng ngà (là hoa văn), do lúc nhuộm, màu chàm không xuyên qua, không ngấm qua được lớp sáp ong. 

Nay sáp ong tan chảy, để lại màu vải trắng ngà nguyên gốc mang hình hoa văn (màu trắng ngà lúc này sẽ khá nổi bật, vì lúc đó toàn bộ tấm vải nền đã sang màu chàm sẫm rồi).

Nhiều thế kỷ qua, dường như chưa xuất hiện một thứ chất nào, một vật gì, có thể thay thế sáp ong trong hoạt động "vẽ hoa văn" và nhuộm vải kể trên của người Hoài Khao. Hơn thế, trong tâm thức văn hoá của người bản địa, họ không chấp nhận một cái váy của phụ nữ Dao Tiền, mà lại không có các hoa văn truyền thống được "vẽ" từ sáp ong khoái. 

Như thế "không phải là váy của người Dao Tiền. Mình cũng tự thấy xấu hổ nếu váy của mình không có hoa văn theo kiểu đấy. Người ta nhìn vào cũng bảo, mình chắc là không phải phụ nữ Dao Tiền rồi", bà Bí thư Chi bộ thôn Hoài Khao vừa ngồi vẽ sáp ong giữa sân nhà, vừa khẳng định. 

Một bà khác góp chuyện: "Váy áo, với hoa văn "in" từ sáp ong, đi theo chúng suốt cuộc đời. Về với tổ tiên, cũng phải có những trang phục này thì mới được tổ tiên công nhận chứ".

Với vẻ đẹp và kỹ nghệ vẽ sáp, nhuộm chàm trên vải cổ xưa của người Dao Tiền, cơ quan bảo tồn văn hoá và xúc tiến du lịch tỉnh Cao Bằng đã có dự án làm và bán các sản phẩm độc đáo này cho du khách trong và ngoài nước. Lúc ấy, câu chuyện lấy sáp ong, không chỉ là một lễ hội tâm linh, mà còn là điểm nhấn phục vụ du lịch. 

Các vị khách quốc tế đã bỏ nhiều ngày ở làng văn hoá giữa rừng Hoài Khao, cùng khai thác tổ ong, đun sáp ong, cùng vẽ hoa văn và nhuộm chàm với bà con. Họ đem tấm vải, chiếc váy thành phẩm về, như một vật lưu niệm tuyệt vời, khi khám phá văn hoá thiên nhiên, văn hoá, phong tục, ẩm thực… của miền Đông Bắc Việt Nam.

×