Để miền biên cương bớt cam khó, vươn tới những chân trời thịnh vượng, thì việc xây dựng nếp sống văn hoá mới, loại trừ các hủ tục lạc hậu luôn là một bài toán đầy thách thức.

Nhà giáo Ưu tú người dân tộc Mông Hầu Thị Sải, nhiều năm là Hiệu trưởng Trường Dân tộc Nội trú huyện Thông Nông, tỉnh Cao Bằng (hai huyện Thông Nông, Hà Quảng nay đã sáp nhập). Cô được nhiều thế hệ học sinh vùng cao coi như người mẹ huyền thoại, như "bà tiên" cứu giúp cuộc đời và xây dựng tương lai cho họ. Cô "quên mình" lao vào loại trừ hủ tục, ngăn chặn các đám cưới tảo hôn, "cướp" học trò về lại trường lớp, tránh để họ trở thành cô dâu chú rể với "lời ru buồn" khi mới chỉ 8 đến 12 tuổi đầu…

Nhà giáo ưu tú Hầu Thị Sải, quê gốc huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng. Bố cô là cán bộ cách mạng từ trước năm 1954, sau về Ty Tài chính của tỉnh công tác. Ông mất sớm, mẹ ở vậy nuôi cô bé Sải và hai người em ăn học đầy đủ cả. Năm 1978, cô vinh dự về "thủ phủ Việt Bắc", tỉnh Thái Nguyên, học sư phạm. 

Cô gái người Mông xinh xắn, thùy mị, ra phố lần đầu chụp ảnh kỉ niệm. Vẻ yêu kiều của sơn nữ của Hầu Thị Sải còn được chủ tiệm ảnh ngưỡng mộ, đem phóng to, treo lên thành biển hiệu thu hút khách.

Bây giờ, cô Sải sống ở ngay gần nhà vợ chồng Triệu Thị Hoa, "cô dâu nhí" mà ngày trước nhà giáo đã "phá đám cưới". Hoa đang làm Trưởng phòng Nội vụ huyện Hà Quảng.

Lúc Hoa đang học cấp 2, mới 12 tuổi đầu, bị bố mẹ ép về để bỏ học cưới chồng. Cô Sải và giáo viên chủ nhiệm đã giấu Hoa trong vườn chuối, trong phòng thư viện trường nội trú. 

Thậm chí lớp đang học, không "chạy" kịp khi bố mẹ, ông bà kéo đến tìm "cô dâu tí hon", Hoa phải trốn dưới hộc bàn ở ngay chân cô giáo, khi cô ngồi giảng bài. Có khi, giữa đêm, gia đình đến "bắt dâu", Hoa phải chạy trốn rồi được đưa vào nhà một ông cán bộ tốt bụng. Ông ấy chính là bố chồng của Hoa hiện tại.

Nhà ông (cũng là nhà vợ chồng Hoa) giờ kế bên ngay nhà "mẹ Sải", cô trò thân thiết như mẹ con ruột. Chồng Hoa là công an.

Triệu Thị Hoa (SN 1980) nhớ lại: "Đang học, bố mẹ kéo đến bắt về cưới chồng, em sợ lắm. Một chị lớp 9 dẫn em chạy theo cửa ngách của lớp, đi vào trong bản gồm nhiều nhà dân và lẩn trốn. Em như nín thở và khóc đến mức không nhìn thấy đường nữa. Sau này bố mẹ giận cô giáo, bảo: không coi cái Hoa là con nữa. Cô Sải không cho nó về với bố mẹ, thì cô đi mà nuôi nó, cho nó ăn cơm, mua áo cho nó mặc".

"Tất cả là do hủ tục", Nhà giáo Ưu tú Hầu Thị Sải thở dài. Sớm được ăn học, rồi về trường Sư phạm Việt Bắc dưới Thái Nguyên tu nghiệp sư phạm, nên suy nghĩ của cô giáo Sải rất hiện đại: "Đứa bé dễ thương thế, nó mới học lớp 5, lấy chồng thế nào được? Mà "chú rể" mới 8 tuổi, trời ạ".

Khi cô Sải ra tay "ngăn đám cưới", có cô giáo khác bảo: Con nhà người ta, họ gọi con về để cưới, thì mình có quyền gì mình ngăn?

"Tôi nghĩ, Luật Hôn nhân Gia đình đã có, tuổi đang học lớp 5, mới 12 tuổi đầu, thì cưới chồng có đúng luật không? Nếu chúng ta im lặng, là chúng ta có lỗi", nghĩ vậy, cô Sải quyết định giấu "cô dâu nhí" Triệu Thị Hoa đi.

Cô cũng thông báo tới Ủy ban, tới Phòng Giáo dục, tới các đồng chí công an. Vấn đề là: gia đình liên tục đến tìm, đưa cô bé Hoa khỏi khu nội trú của trường, thì giấu vào đâu? Cô tính với thầy T, nguyên hiệu trưởng nhà trường: cho cháu nó đến nhà thầy ở được không? Thầy đồng ý.

Một hôm, cô bé Hoa từ vị trí lẩn trốn trở lại trường để học, rón rén về vào ban đêm. Nó rình quan sát ở lối vào trường rất lâu. Lâu đến mức, bố nó rình ở góc bụi cây mỏi quá phải đứng lên ngó nghiêng. Từ xa nó nhận ra dáng quen quen của bố mình. Nó ù té chạy. Nó và đứa bạn chạy nhanh và hoảng loạn tới mức lạc nhau, Hoa bị gai cào, sâu róm đốt đầy người vì chui trốn bờ bụi. Lúc đó chả ai có điện thoại bàn hay điện thoại di động, nhắn tin. Đứa bạn sợ quá, mếu máo về bảo là: lạc mất cái Hoa rồi, nó chui vào nhà ai ẩn nấp không dám ra, giờ không tìm được nữa.

Hôm sau một cô coi kho của nhà trường mới ngậm ngùi đem "trao trả" cái Hoa cho nhà trường. Cháu đi lạc vào nhà cô và sợ quá xin ở lại đó luôn.

"Tôi mới bảo cô thủ kho của trường: cô cứ nuôi cháu, tôi cho mang gạo và khẩu phần thức ăn xuống để cô nấu giúp nhé. Ít lâu sau, thấy bị lộ dần vị trí, cô coi kho lại đem Hoa xuống tá túc ở vị trí khác. Lần này là nhà em trai cô ấy, chỗ cổng huyện đội Thông Nông", cô Sải kể.

Sau này, trước nhiều sức ép, gia đình, dòng họ nhà Hoa không còn cách nào khác là "hủy hôn lễ". Đặc biệt, họ xem bói, cúng ma tà, thấy "thầy" bấm quyết phán rằng: Triệu Thị Hoa là cái vía tốt (lộc lá) của gia đình, giữ nó lại để đi học thì sẽ tốt cho phúc đức gia tộc nhà họ Triệu hơn. Vào làm dâu nhà kia thì "tổn phúc" rất nhiều. Gia đình nghe thế, lòng họ vui vô hạn. Họ cảm ơn cô Sải từ ngay sau buổi "cúng ma" đó.

Đến lúc Hoa đi học, cô Sải phải về Sở Giáo dục Đào tạo, phải kiến nghị lên lãnh đạo huyện, phải liên lạc với Trường "cấp cao" ở dưới "trung tâm vùng Việt Bắc" (TP Thái Nguyên) để "chiến đấu" cho học sinh đặc biệt "vừa thoát khỏi nạn tảo hôn" của mình được ưu tiên đi học. Hoa tốt nghiệp Trường vùng cao Việt Bắc, rồi Đại học Sư phạm Thái Nguyên, phát triển sự nghiệp đáng tự hào.

Nhiều vụ, cô Sải kỳ công "giải cứu chú rể", như trường hợp cháu Trịnh Văn Thim, người dân tộc Dao ở xã Lương Thông, cùng huyện. Đang học lớp 9 Thim đi lễ hội của người Mông, gặp một cô gái trẻ. Theo "phong trào", Thim cũng "bắt" cô bé về, thế là ai cũng hiểu, cậu và cô ấy nhất định sẽ cưới nhau.

Cô Sải nghe tin, thấy cậu bé vẫn tha thiết đi học lắm, mới bàn kế giải cứu "chú rể Thim". Sau này, Thim vẫn cưới cô ấy, tình yêu của các em đẹp thì cô rất chúc mừng, nhưng Thim phải đi học đã. 

Cậu học sinh nghèo vượt khó Trịnh Văn Thim đã đỗ cùng lúc cả hai khối A, B của Học viện Nông nghiệp Việt Nam với số điểm rất cao. Tốt nghiệp, Thim được sang Úc học Thạc sỹ ở Đại học New England, rồi về tỉnh làm việc ở Sở NN&PTNT, có nhiều cống hiến tâm huyết cho quê hương. Gặp lại cô Sải, Thim và gia đình cháu lần nào cũng cực kỳ cảm kích.

Trao đổi với chúng tôi, anh Trịnh Văn Thim nhắc đi nhắc lại thật sự may mắn khi là "học sinh trường nội trú, học trò của cô Sải". Bởi, không có trường nội trú, không gặp được cô Sải, Thim và nhiều học sinh khác ở vùng cao Thông Nông sẽ không được đi học, nạn tảo hôn sẽ thêm nặng nề ở vùng rẻo cao biên giới này. 

Khi ấy, Thim mới học lớp 8 đã được bố mẹ đi hỏi vợ cho. Theo lệ, bố mẹ Thim tự chọn con dâu, chú rể còn chưa bao giờ biết mặt cô dâu, đến hôm cưới mới trông thấy nhau lần đầu. Đủ thứ lý do để không hạnh phúc, gặp đủ thứ bi kịch theo cách cưới xin "hủ tục" đó.

"Bấy giờ non dại, em cũng định nghe theo sự sắp xếp của bố mẹ. Tuy nhiên, sau khi cô Hầu Thị Sải và cô giáo chủ nhiệm thuyết phục, giải thích, gọi cả bố mẹ em xuống tận trường ký vào bản cam kết không được ép em lấy vợ, em đã quyết tâm tiếp tục học và chưa lấy vợ vội", Thim nhớ lại. 

Nhưng sự đời đâu có dễ vậy, hủ tục "đám cưới trẻ con" đã ăn sâu như cây cỏ bám rễ trên vách núi nơi Thim ở. Gia đình đã mang bạc trắng, sính lễ sang nhà gái, hủy hôn sẽ làm mất mặt cả hai bên. Rồi chính bố mẹ Thim cũng mong có con dâu để thêm người làm việc nhà. 

Bị ép, bị dọa, Thim sợ quá bỏ nhà đi lang thang gần hai tháng trời, chỉ để tìm câu trả lời cho hai câu hỏi: Nên tiếp tục đi học hay lấy vợ rồi bỏ học? Làm thế nào thuyết phục bố mẹ hủy đám cưới đã giao ước bắng bạc trắng kia?

Cuối cùng, cô Hầu Thị Sải đã cho cậu học trò Trịnh Văn Thim câu trả lời, bằng một câu hỏi khác. 

"Lấy vợ rồi không học được nữa, nhiều anh chị đã vượt qua nạn tảo hôn để thành đạt. Em có muốn như các anh chị ấy hay lại lam lũ vất vả nhưng cơm không đủ ăn, áo không đủ mặc như bố mẹ và bà con ở bản nghèo?", Thim nhớ lại lời cô Sải. 

Thim nhớ lời cô Sải, dũng cảm về nhà thuyết phục bố mẹ, rồi cùng bố sang "nhà gái" nói chuyện. Chuyện vẫn chưa dừng lại. Thim đến trường, nhà gái lại làm đơn đến Ban Giám hiệu yêu cầu phải đuổi học cậu học trò không chịu cưới vợ tảo hôn. Tất nhiên, không ai chấp nhận yêu cầu vô lý này.

"Bản thân em luôn lấy cô Sải làm tấm gương để phấn đấu mỗi ngày. Hy vọng có thể đóng góp được chút tâm sức cho bản làng, quê hương để không phụ công của cô anh ạ", Thim nói khi nhắc đến công ơn của cô Sải đối với mình. 

Có trường hợp, gian nan đi "phá đám cưới" theo đúng nghĩa đen. Cô học trò người Dao, xinh, hiền, ngoan, đang học lớp 9 thì tự dưng biến mất. Hỏi ra, bạn cùng lớp bảo: "Nó về bản cưới chồng, không đi học nữa". Thế nhà của bạn ấy ở bản nào, "chồng" là ai? Đi dò hỏi mãi, một học sinh bảo, anh Lìn cưới chị ấy đấy. Anh này trước cũng là học trò của trường nội trú nhà ta.

Cô Sải và giáo viên chủ nhiệm của cháu, đi hai xe máy theo hai hướng để tìm nhà cái cậu tên là Lìn kia. Bản làng xa xôi, điện thoại tin nhắn không có như bây giờ, cứ đi hỏi dò thôi.

Đến nơi thì cậu Lìn không có nhà. Em gái Lìn bảo, anh Lìn bán quán ở trên đỉnh đèo ấy. Lìn nhận ra cô giáo cũ, em ấy mang cả bánh kẹo, nước ngọt ra mời. 

"Tôi nhẹ nhàng nói chuyện đám cưới, em ấy còn đang học, tình yêu cô tôn trọng, đám cưới cô chúc mừng. Nhưng em ấy phải học xong đã, giờ lo cưới lúc còn trẻ con, em khổ, cô bé khổ, cả gia đình khổ, tương lai chắc chắn mù mịt", cô Sải nhớ lại lúc thuyết phục cậu học trò cũ.

Lìn nghe lời. Để chắc ăn "nắm đằng chuôi" cô Sải tìm cách đưa 'cô dâu tương lai" về trường luôn hôm đó. Cô Sải bảo: cho học trò của cô về trường nhé, để mai còn đi học. Lìn bảo, cô về đi, mai em đưa em ấy xuống trường sớm. 

Cô nhẹ nhàng mà kiên quyết: Em ấy nghỉ học lâu quá rồi, mai lại bắt đầu buổi học sớm. Số lượng bài chuẩn bị nhiều lắm. Thôi, tiện xe máy của cô, em ấy lên xe của cô về trường nội trú luôn. Lìn đồng ý. Và đám cưới đó đã bị "đình" lại. Sau này, cô bé có một tương lai sán lạn, nhờ sự chỉ dạy của con chữ.

Để mở rộng chiến dịch "hủy hôn", "phá đám cưới", "cướp cô dâu, chú rể", cô Hiệu trưởng Hầu Thị Sải còn chú trọng "huấn luyện" kỹ năng này cho nhiều giáo viên khác. Thậm chí, từ năm 2010, thầy giáo Hưng (nay là Trưởng Phòng Giáo dục Đào tạo huyện Hà Quảng) còn được cô Sải (lúc đó là Hiệu trưởng) "mời" đi lên tít vùng heo hút của xã Yên Sơn (nay thuộc huyện Hà Quảng) để thấm thía bi kịch tảo hôn. 

Thầy giáo trẻ người Kinh ở dưới tỉnh Thái Nguyên "đô hội" lên "cắm bản vùng cao", nên chưa hiểu nhiều về tập quán đồng bào miền núi. Hai thầy cô cùng lên khu vực đèo Mã Quỷnh, "cứu" một học sinh sắp trở thành cô dâu khi mới học lớp 6. Lễ cưới đang được cập rập chuẩn bị.

Tuyên truyền, giải thích, có lúc giở Luật Hôn nhân Gia đình ra, có lúc dùng nghĩa đồng bào… cùng ngôn ngữ (tiếng Mông), cùng am hiểu phong tục ra để thuyết phục. "Điệp vụ" ấy thành công, thầy giáo Hưng, sau này đã tình nguyện hết lòng vào cuộc giải cứu các "đám cưới trẻ con". Bởi, thầy đã thấm thía chân lý này: hủ tục tảo hôn với quá nhiều hệ luỵ, nó tai hại ngoài sức hình dung của những người tự xếp mình vào thành phần… "ngoài cuộc".

Kỹ năng "cướp cô dâu" của Nhà giáo Ưu tú, Hiệu trưởng Hầu Thị Sải có được, một phần nhờ sự sắc sảo, phần nhiều là do bầu nhiệt huyết cống hiến. Cô đi khắp núi rừng, có khi gặp các gia đình có học sinh cá biệt để "xử" rất thấu tình đạt lý, mà hiệu quả bất ngờ. 

Có lần về khu X.A, nơi có nhiều em rất bướng bỉnh, toàn học đội sổ, lại có khi, giáo viên đến góp ý, cô vừa quay đi, học sinh ném đá rào rào. Cô Sải đến, có bố là thương binh nặng trong chiến đấu bảo vệ tổ quốc. Con ông ấy hư, ông quen cảnh được "ưu tiên" nên lúc nào cũng bảo các thầy cô phải bỏ qua cho cháu. 

Cô Sải bảo: "Em mà bỏ qua cho cháu, cho cháu điểm cao, hạnh kiểm tốt, thì cũng… có mất gì đâu. Cháu hư thì cũng hư ở trường, hư ở gần tôi được 2 năm nữa thôi. Nhưng cái hư đó thì tai hại cho anh chị cả một đời về sau. Tại thế nào các anh chị không nghiêm khắc để cháu sửa chữa, phục vụ cho tương lai sau này của mình và của con cháu!?".

Hôm sau, Hiệu trưởng Hầu Thị Sải gọi học sinh cá biệt kia lên phòng làm việc, rồi phân tích: bố con hy sinh xương máu cho tổ quốc, con phải ngoan để xứng đáng với sự hy sinh của bố và đồng đội. Chứ không lẽ, vì bố có công, mà con muốn làm gì thì làm, làm ma, làm quỷ, làm kẻ cướp đều được ư? Không mắng, chỉ lựa lời phân tích, rồi bố con bác ấy cùng nghe ra, nắm tay cô giáo lắc lắc cảm động.

Vì cô giáo trước từng bị họ ném đá sau lưng khi đi "thương thuyết", nên lúc về, cô Sải cũng sợ sợ. Nhưng,"nói phải củ cải cũng nghe", nghe thủng, lúc về họ còn tặng quả cam, hay một vài chục quả nhót chín đỏ. Tết, họ mang tặng vài lạng thịt lợn gác bếp. Chứng tỏ họ quý cô giáo lắm chứ.

Mọi người ở trường nội trú vẫn rỉ tai nhau: bà Hiệu trưởng Hầu Thị Sải làm việc như bà điên, thứ bảy chủ nhật cũng ở trường. Cô Sải bảo: "Tôi không tham việc lắm, mà tôi nghĩ: tôi ở đây để người ta nhìn thấy "cái bóng" của tôi, họ phải có ý thức hơn, họ "kiêng nể" mà nghiêm túc và tận tuỵ hơn nữa".

Nhiều vụ, học sinh bị mất quần áo, mất đồng hồ, cô Sải làm "nhà điều tra", làm "quan tòa", gọi các bên lên. Cho cán bộ kiểm tra hiện trường, tách người mất của và nghi phạm ra hai phòng, hỏi chi tiết về thứ bị mất kia. Có khi, nhờ cái vệt tàn thuốc lá châm vào chiếc áo, nhờ vết thủng do treo lên cái đinh sắt trong nhà tắm ký túc xá, mà Bao Công tìm ra "ánh sáng chân lý", khiến hai bên tâm phục khẩu phục.

Dù đã nhận được nhiều Bằng khen của Bộ Giáo dục và Đào tạo, dù nổi tiếng ở nhiều hội nghị điển hình tiên tiến cấp quốc gia, dù bao năm tận tuỵ cống hiến trên mọi mặt trận của giáo dục Cao Bằng, nhưng khi chia tay tôi trong chiều nhập nhoạng để tiếp tục thu dọn đồ đạc trong cảnh chạy chợ tập tàng mưu sinh qua ngày, Nhà giáo Ưu tú Hầu Thị Sải vẫn tiếc nuối: "Giá mà hồi trẻ tôi có những kinh nghiệm xử lý các vấn đề nóng của giáo dục, của nhà trường, của học sinh như lúc làm hiệu trưởng và khi sắp về hưu… Thì tôi sẽ cống hiến được thêm nhiều lắm, nhà báo ạ".

Đón đọc: Thào A Quả và kỳ tích 25 năm mở đường (Bài 3)

×