Bí mật từ bài thuốc gia truyền giữa rừng già - Bài 1: Đắm say mùi men lá

Radio: Đắm say mùi men lá

Lá men cũng là lá thuốc

Nằm ở vùng núi cao phía Bắc, Bằng Phúc – nay thuộc xã Đồng Phúc, tỉnh Thái Nguyên – được bao bọc bởi những cánh rừng thâm u ở độ cao 700-800m so với mực nước biển. Khí hậu mát mẻ quanh năm đã tạo điều kiện thuận lợi cho nhiều loài cây dược liệu quý sinh trưởng. Trải qua nhiều thế hệ, đồng bào Tày nơi đây vẫn gìn giữ những bài thuốc gia truyền gắn liền với đời sống hằng ngày.

Trước khi sáp nhập về Thái Nguyên, Bằng Phúc là một xã miền núi của tỉnh Bắc Kạn. Theo lời kể của các cụ cao niên, con đường từ Bằng Phúc ra trung tâm huyện lỵ trước kia vô cùng gian nan. Đường đất, nhiều đoạn chỉ là lối mòn xuyên rừng, sương mù quanh năm bao phủ các đỉnh đèo.

Đi lại khó khăn khiến việc tiếp cận y tế gần như không thể. Vì thế, mỗi khi ốm đau, người dân đều trông cậy vào các bài thuốc Nam tự hái trong rừng. Cây rừng từ lâu đã trở thành “tủ thuốc” của người Tày, và nghề bốc thuốc gia truyền từng rất phổ biến ở vùng này.

Những năm gần đây, khi kinh tế phát triển, đường sá được đầu tư mở rộng, nhu cầu chữa bệnh không còn phụ thuộc hoàn toàn vào thuốc rừng. Tuy nhiên, các bài thuốc chữa gan, thận, bổ máu, làm lành vết thương… vẫn được người dân trân trọng. Cũng từ chính những tri thức ấy, đồng bào nơi đây đã tìm ra hướng đi mới: sử dụng các vị thuốc để làm men lá phục vụ nấu rượu – một nghề cho thu nhập ổn định.

Theo anh Hoàng Văn Bền, thôn Bản Chang, xã Đồng Phúc, hiện toàn khu vực có 7 thôn thì gần như 100% hộ dân đều biết nấu rượu và làm men lá. Nghề này đã gắn bó với họ hàng chục năm qua.

“Ngày xưa, các cụ trong nhà làm thuốc Nam để chữa bệnh. Bây giờ điều kiện tốt hơn, mình không còn bốc thuốc nữa, nhưng vẫn dùng chính những loại cây đó để làm men. Cây thuốc chủ yếu hái trên rừng, có loại tự trồng được nhưng hiệu quả không bằng. Mỗi gia đình có một bài thuốc riêng. Nhà dùng 30 vị, nhà chỉ dùng 10 loại dược liệu, nhưng đều có thể tạo ra bánh men đạt chất lượng”, anh Bền chia sẻ.

Chắt lọc tinh túy từ rừng

Theo chân một người có thâm niên trong nghề làm men lá, chúng tôi có dịp chứng kiến cách người dân nơi đây nâng niu từng cây thuốc rừng. Không bẻ cành bừa bãi, không nhổ tận gốc, họ chỉ hái một phần đủ dùng, phần còn lại để cây tiếp tục sinh trưởng. Cách khai thác dược liệu của những người am hiểu thuốc Nam luôn đòi hỏi sự kiên nhẫn và tôn trọng rừng già.

Ông Phương Ngọc Thoăn, người dân Bằng Phúc, cho biết dược liệu làm men lá được chia thành ba nhóm chính. Nhóm sử dụng cả thân, rễ, lá gồm cúc đồng tiền dại, nhân trần và cúc hoa xoắn. Nhóm sử dụng thân và lá có các loại như xẻ ba, trứng cuốc, rau răm, sả, bồ quả quăn, thiên niên kiện, cây nhót và ngũ gia bì chân chim. Cuối cùng là nhóm chỉ dùng rễ, củ, trong đó riềng nếp là loại không thể thiếu.

Người Tày ở Bằng Phúc từ lâu đã hình thành một nếp khai thác dược liệu có trách nhiệm. Họ chỉ thu hái vừa đủ, giữ lại cành, lá chính để cây tiếp tục phát triển. Một số hộ còn tận dụng quỹ đất quanh nhà để trồng thêm dược liệu, giảm áp lực lên rừng. Song song với đó, người dân thực hiện tốt việc nhận khoán và bảo vệ rừng, tạo môi trường thuận lợi cho cây thuốc sinh trưởng.

Tuy nhiên, trước nhu cầu ngày càng lớn, một số dược liệu tại chỗ đã giảm mạnh. Các loại như nhân trần, cúc hoa xoắn, cúc đồng tiền dại phải nhập từ nơi khác. Sau khi mua về, người dân phơi hoặc sấy khô, đóng gói cẩn thận và cất trữ trên gác bếp để sử dụng dần. Những loại còn lại họ chỉ hái tươi, dùng trong ngày.

Từ sáng sớm đến khi trăng lên khỏi đỉnh núi, vợ chồng ông Thoăn đã kịp mang về hai túi đầy dược liệu. Ánh trăng lấp loá bên con suối, vợ chồng ông lại cặm cụi rửa từng bó lá mới hái. Dòng nước trôi qua tay họ thoang thoảng mùi dược liệu, mang lại cảm giác thư thái sau một ngày leo rừng vất vả.

Ông Hà Văn Kiên, Trưởng thôn Nà Hồng, khẳng định chất lượng men lá chính là “linh hồn” của nghề làm rượu ở địa phương. “Bí quyết làm men là thứ được cha ông truyền lại. Người dân tự vào rừng tìm từng loại cây tốt nhất. Lá làm men đều là lá thuốc bí truyền, không dễ truyền cho người ngoài. Chỉ người về làm dâu mới được chỉ dạy. Còn người từ nơi khác đến thì chỉ được mua men, không bao giờ được biết công thức”, ông Kiên nói.

* Trong bài có sử dụng âm thanh của tiết mục: Hòa tấu "Tiếng đàn quê hương" theo làn điệu Tằng nặm (Lưu Thủy) trên kênh Youtube Dân Ca Tày.
Biên tập và dàn dựng: NSUT Triệu Thủy Tiên - Nguyễn Bách
Biểu diễn: CLB Đàn và Hát dân ca Trung tâm Văn hóa tỉnh Lạng Sơn

Thính giả có thể nghe thêm các sản phẩm Radio Nông dân hấp dẫn khác tại đây.
Mọi thông tin góp ý, cộng tác bài vở xin gửi về địa chỉ e-mail: radionongdan@gmail.com

×