Cách mạng tháng Tám: Cuộc Tổng khởi nghĩa hội tụ sức mạnh toàn dân

1. Tháng 9/1939, chiến tranh thế giới lần thứ hai bùng nổ, đế quốc Pháp tham chiến. Năm 1940, phát xít Nhật xâm lược Đông Dương. Nhân dân ta phải chịu hai tầng xiềng xích của Pháp - Nhật. Vấn đề giải phóng dân tộc Việt Nam được đặt ra cấp bách hơn bao giờ hết.

Bằng kinh nghiệm của một nhà cách mạng có nhiều năm hoạt động thực tiễn và nhạy bén dự kiến thời cơ lịch sử để giành độc lập tự do cho dân tộc sẽ tới, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã trở về Việt Nam ngày 28/1/1941. Người nhanh chóng triệu tập và trực tiếp chủ trì Hội nghị lần thứ 8 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng tại Pắc Bó (Hà Quảng, Cao Bằng) từ ngày 10 đến ngày 19/5/1941. 

Hội nghị đã quyết định thành lập Việt Nam Độc lập Đồng minh - gọi tắt là Mặt trận Việt Minh - là liên minh chính trị tự nguyện của những cá nhân, tổ chức đảng phái, giai cấp, dân tộc, đoàn thể cứu quốc ở Việt Nam nhằm mục đích đánh Pháp, đuổi Nhật giành độc lập tự do cho dân tộc. Mặt trận Việt Minh nêu rõ hai nhiệm vụ cốt yếu trong Chương trình của mình là:

Làm cho nước Việt Nam hoàn toàn độc lập/Làm cho dân tộc Việt Nam được sung sướng tự do.

Cùng với việc xây dựng và thường xuyên củng cố tổ chức cả ở cấp trung ương và các cấp địa phương, các hình thức tổ chức đoàn thể cứu quốc (phụ lão, thanh niên, phụ nữ, nhi đồng, công nhân, nông dân, quân nhân...) được thành lập để đoàn kết tập hợp các giới đồng bào trong Mặt trận Việt Minh. Việt Minh phát triển rộng rãi và nhanh chóng trở thành lực lượng chính trị mạnh mẽ giữ vai trò quyết định trong cuộc vận động giải phóng dân tộc những năm 1941 - 1945.

2. Khi phân tích về diễn biến cuộc chiến tranh giữa phe phát-xít và Đồng minh, Hồ Chí Minh khẳng định thắng lợi cuối cùng sẽ thuộc về phe dân chủ và nhận định thời cơ giải phóng dân tộc đang đến rất gần, tình thế cách mạng sắp xuất hiện: "Ấy là nhịp tốt cho ta/Nổi lên khôi phục nước nhà tổ tông".

Trong thế thua trận, ngày 9/3/1945, Nhật hất cẳng Pháp để độc chiếm Đông Dương. Cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc khỏi ách áp bức đế quốc, phát-xít của nhân dân Việt Nam do Đảng Cộng sản lãnh đạo cũng đi dần đến hồi kết. 

Khi tiếng súng "Nhật, Pháp bắn nhau" còn đang nổ, Ban Thường vụ Trung ương Đảng (mở rộng) đã họp và nhận định thời cơ khởi nghĩa đang đến rất gần và chủ trương "phát động một cao trào kháng Nhật cứu nước mạnh mẽ làm tiền đề cho cuộc Tổng khởi nghĩa".

Dưới sự lãnh đạo của Trung ương Đảng và Mặt trận Việt Minh, cao trào kháng Nhật cứu nước tiến tới Tổng khởi nghĩa dâng cao, những lực lượng yêu nước và cách mạng được tập hợp và rèn luyện đã sẵn sàng để chờ thời cơ đến, nhất tề đứng lên giành độc lập... 

Tại vùng nông thôn đồng bằng liên tiếp nổ ra nhiều cuộc đấu tranh của nông dân chống bắt lính, bắt phu, nhổ lúa, phá hoa màu để trồng thầu dầu. Tại các thành phố, đặc biệt tại Hà Nội, không khí cách mạng dâng lên ngày càng cao khi tình hình có những diễn biến khẩn trương, nhất là từ sau ngày Nhật đảo chính Pháp. Các cuộc đấu tranh của công nhân đòi tăng lương, chống đánh đập, phong trào đấu tranh của tầng lớp thanh niên học sinh, trí thức cũng mạnh dần… 

Các tổ chức đoàn thể cứu quốc: Công nhân cứu quốc, Nông dân cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Thanh niên cứu quốc, Văn hóa cứu quốc và cả các tổ chức Thanh niên Tiền phong, Thanh niên tiền tuyến... đã thu hút được đông đảo các tầng lớp quần chúng tham gia, tập hợp trong hàng ngũ của Mặt trận Việt Minh, đấu tranh dưới sự lãnh đạo của Đảng. 

Công chức, binh lính, cảnh sát trong chính quyền bù nhìn thân Nhật hoang mang, dao động, một bộ phận đã ngả theo cách mạng. Hoạt động của các đội tuyên truyền xung phong ngày càng sôi nổi và táo bạo, gây tiếng vang rộng rãi trong quần chúng, đưa khí thế cách mạng dâng cao trong những ngày sôi sục chuẩn bị khởi nghĩa.

3. Qua bản tin của đài Xan Phran-xi-cô (Mỹ) loan báo chính phủ Thuỵ Sĩ đã chuyển công hàm của phía Nhật Bản đến chính phủ Mỹ đề nghị sửa đổi bốn điều trong Tuyên bố Pốtxđam, Hồ Chí Minh nhận thấy động thái sắp đầu hàng của Nhật Bản. Ngay trong đêm 12/8/1945, Người đã bàn với Tổng Bí thư Trường Chinh họp ngay Hội nghị đại biểu toàn quốc của Đảng. 

Theo sự gợi ý và chỉ đạo của Người, Thường vụ Trung ương Đảng và Tổng bộ Việt Minh đã quyết định thành lập Uỷ ban khởi nghĩa toàn quốc và nhanh chóng phát đi bản Quân lệnh số 1 - Lệnh Tổng khởi nghĩa.

Ngày 16/8/1945, Đại hội Quốc dân họp tại Tân Trào và bàn ngay những vấn đề then chốt. Đại hội tán thành chủ trương Tổng khởi nghĩa của ĐCSĐD, quyết định thành lập Uỷ ban giải phóng dân tộc Việt Nam. Hồ Chí Minh được bầu làm Chủ tịch Ủy ban Dân tộc giải phóng. 

Nghị quyết Hội nghị viết: "Chỉ có thực lực của ta mới quyết định được sự thắng lợi của ta và đồng minh". Ngay trong ngày 16/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi Thư kêu gọi tổng khởi nghĩa tới toàn thể quốc dân Việt Nam: "Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà tự giải phóng cho ta... Chúng ta không thể chậm trễ".

Theo lời kêu gọi của Người, cả dân tộc nắm đúng thời cơ lịch sử ngàn năm có một đã nhất tề đứng đậy. Toàn dân Việt Nam trên khắp cả nước, đã nổi dậy với tinh thần phấn khởi cách mạng lạ thường, với một khí thế mãnh liệt chưa từng thấy, đập tan mọi thế lực phản động để giành lấy tự do và độc lập. Bằng sức lực, trí tuệ của toàn dân tộc, cách mạng đã thắng lợi trọn vẹn trên phạm vi cả nước trong khoảng thời gian chưa đầy một tháng. 

Với lực lượng đông đảo được tập hợp, tổ chức chặt chẽ, được từng bước rèn luyện qua những phong trào đấu tranh cách mạng, thực hiện tư tưởng cách mạng giải phóng dân tộc đúng đắn của một lãnh tụ dẫn đường xuất sắc, nhân dân Việt Nam đã đứng lên tự giải phóng mình. 

Và như Chủ tịch Hồ Chí Minh trang trọng khẳng định trong lời Tuyên ngôn độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa: "Một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ của Pháp hơn 80 năm nay, một dân tộc đã gan góc đứng về phe đồng minh chống phát xit mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do! Dân tộc đó phải được độc lập!".