Đại Lý - Vương quốc từng hùng cứ vùng Vân Nam, Quý Châu, vì sao bị diệt vong?

Đại Lý là một nước của người Bạch đã từng tồn tại từ năm 937 cho đến năm 1253, nằm trong khu vực mà ngày nay là tỉnh Vân Nam, Quý Châu và tây nam tỉnh Tứ Xuyên của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, và một phần phía tây của Bắc Bộ Việt Nam.

Vùng đất Vân Nam phía tây nam Trung Quốc từng là trung tâm của một trong những quốc gia độc lập và thịnh vượng bậc nhất trong lịch sử khu vực – Vương quốc Đại Lý. Với cội nguồn từ nhà Nam Chiếu và truyền thống văn hóa Phật giáo sâu sắc, Đại Lý không chỉ là một thế lực chính trị đáng gờm ở biên viễn, mà còn là trung tâm giao lưu văn hóa giữa Trung Nguyên, Đông Nam Á và Ấn Độ. Tuy nhiên, ánh sáng huy hoàng ấy chỉ kéo dài chưa đầy bốn thế kỷ, trước khi bị dập tắt hoàn toàn bởi làn sóng chinh phục của đế quốc Mông Cổ dưới trướng Thành Cát Tư Hãn và những người kế nghiệp ông.

Từ Nam Chiếu đến Đại Lý – Sự ra đời của một vương quốc độc lập

Nguồn gốc của Vương quốc Đại Lý có thể truy ngược về nhà Nam Chiếu – một quốc gia độc lập từng kiểm soát toàn bộ khu vực Vân Nam và miền bắc Đông Nam Á từ thế kỷ 8 đến thế kỷ 9. Sau khi Nam Chiếu suy vong, vùng đất này rơi vào thời kỳ hỗn loạn kéo dài với sự nổi lên rồi sụp đổ của các chính quyền địa phương như Đại Nghĩa Ninh.

Mãi đến năm 937, một nhân vật trọng yếu xuất hiện để thống nhất vùng đất này – Đoàn Tư Bình, một viên tướng cũ của Nam Chiếu. Nhận thấy thời cơ chín muồi, ông đã liên minh với các quý tộc ở miền đông Vân Nam, đánh bại nhà Đại Nghĩa Ninh và xưng đế, chính thức thành lập nhà nước mới với quốc hiệu là Đại Lý.

Việc lập quốc của Đoàn Tư Bình đánh dấu sự phục hưng của truyền thống bản địa ở Vân Nam, đồng thời đặt nền móng cho gần ba thế kỷ tồn tại độc lập của Đại Lý – một vương quốc đa dân tộc, đa văn hóa và theo Phật giáo Đại thừa làm quốc giáo.

Đại Lý dưới thời cực thịnh – Quốc gia Phật giáo và ngoại giao khôn khéo

Một trong những điểm đặc biệt của Vương quốc Đại Lý là truyền thống quân chủ Phật giáo. Các vị vua triều Đoàn, bắt đầu từ Đoàn Tư Bình, đều tôn sùng đạo Phật. Đáng chú ý, nhiều vị hoàng đế truyền ngôi sớm để xuất gia, một hiện tượng hiếm thấy trong các quốc gia quân chủ Đông Á.

Chẳng hạn, năm 1147, vua Đoàn Hòa Dự nhường ngôi cho con là Đoàn Chính Hưng, rồi xuất gia tu hành. Từ đó về sau, triều đình Đại Lý dần đi theo con đường "Phật trị quốc", coi trọng từ bi, hòa hiếu, và phần nào đó xa rời chính trị thực dụng. Dù điều này giúp Đại Lý tránh được nhiều cuộc chiến với các triều đại phương Bắc, nhưng cũng dần làm suy yếu nội lực quốc gia, khi tầng lớp quý tộc chìm đắm trong tín ngưỡng mà lơ là phòng bị.

Dưới thời cực thịnh, Đại Lý là một trung tâm văn hóa – thương mại lớn. Là vùng đất nằm trên tuyến giao thương giữa Trung Hoa và các nước Đông Nam Á, vương quốc này đã trở thành điểm đến của tăng nhân, thương nhân và học giả khắp nơi. Các thành phố như Thành Đại Lý (nay là cổ trấn Đại Lý ở Vân Nam) không chỉ là thủ đô hành chính mà còn là thánh địa Phật giáo có ảnh hưởng vượt ra ngoài lãnh thổ Trung Hoa.

Suy yếu và thời kỳ khủng hoảng chính trị

Dù mang diện mạo của một vương quốc ổn định, Đại Lý dần rơi vào khủng hoảng âm ỉ sau thế kỷ XII. Việc các hoàng đế truyền ngôi sớm để xuất gia dẫn đến tình trạng chuyển giao quyền lực liên tục, khiến triều đình không ổn định. Nhiều vị vua trẻ chưa đủ năng lực trị quốc, phải dựa vào các hoàng thân quốc thích hoặc đại thần nhiếp chính, từ đó tạo điều kiện cho nạn tham quan, phân quyền và bè phái phát triển.

Đồng thời, thế lực các bộ tộc vùng biên như Bạch Man, Di tộc ngày càng mạnh mẽ, thường xuyên gây loạn. Vương quốc không còn đủ khả năng kiểm soát lãnh thổ rộng lớn như trước kia. Trong bối cảnh ấy, triều đình Đại Lý ngày càng lệ thuộc vào truyền thống hơn là cải cách, càng khiến quốc lực suy yếu trầm trọng.

Bóng đen từ phương Bắc – Quân Mông Cổ tiến vào Vân Nam

Bi kịch cuối cùng giáng xuống Đại Lý đến từ phương Bắc – nơi đế quốc Mông Cổ đang vươn lên như một cơn bão dữ. Sau khi chinh phục Kim, Tây Hạ và từng bước uy hiếp Nam Tống, Thành Cát Tư Hãn và các hậu duệ đã chuyển hướng tấn công về phía tây nam – nơi vương quốc Đại Lý tồn tại độc lập suốt nhiều thế kỷ.

Năm 1253, dưới thời đại hãn Mông Kha, đại quân Mông Cổ do tướng U-riang-khatai (Ô Lý Đích) chỉ huy tiến đánh Vân Nam. Quân Mông Cổ chia làm ba cánh, vượt núi non hiểm trở, tiến thẳng vào lãnh thổ Đại Lý. Dù có địa hình hiểm trở và từng được xem là “vùng đất khó công phá”, Đại Lý lúc này không còn khả năng kháng cự thực sự.

Trong vòng chưa đầy một năm, toàn bộ vùng Vân Nam rơi vào tay quân Mông Cổ. Hoàng đế Đoàn Hưng Trí, người đang trị vì Đại Lý lúc đó, buộc phải đầu hàng. Tuy nhiên, sự đầu hàng này không thể cứu vãn vận mệnh triều đại.

Năm 1254, quân Mông Cổ chính thức tuyên bố xóa sổ Vương quốc Đại Lý. Đoàn Hưng Trí bị bắt sống, và tuy không bị xử tử, nhưng địa vị hoàng thất Đại Lý bị hạ thấp, chỉ còn là các quan cấp dưới phục vụ cho triều đình Nguyên sau này.

Di sản còn lại và sự tiếc nuối của một triều đại Phật giáo

Sự sụp đổ của Đại Lý khép lại một chương lịch sử độc lập kéo dài hơn 300 năm của vùng đất Vân Nam. Đây là triều đại duy nhất trong lịch sử Trung Hoa do người Bạch tộc (hoặc họ hàng Tiền Thái) sáng lập và duy trì, mang tính chất bản địa và tôn giáo sâu sắc. Việc triều đình đặt niềm tin quá lớn vào từ bi và hòa bình đã khiến Đại Lý đánh mất cơ hội củng cố quốc phòng trong thời kỳ biến động dữ dội của thế kỷ XIII.

Ngày nay, tàn tích thành cổ Đại Lý, cùng các ngôi chùa, tháp cổ như Tam Tháp Đại Lý, vẫn còn là chứng nhân cho một vương quốc từng rực rỡ ánh sáng Phật giáo, một nền văn hóa vừa mang bản sắc Tây Nam Trung Hoa vừa giao hòa với thế giới bên ngoài.

×