Khát vọng hùng cường nhìn từ mùa thu lịch sử 1945

LTS: Sức mạnh để thực hiện khát vọng hùng cường, theo Hồ Chủ tịch, đó là “lực lượng toàn dân đoàn kết”. Lực lượng toàn dân là lực lượng vĩ đại hơn hết. Không ai thắng được lực lượng đó.

Đại đoàn kết dân tộc đã tiếp sức mạnh cho đất nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa non trẻ kháng chiến trường kỳ thành công. Tiếp đó, cũng sức mạnh ấy đã đưa dân tộc “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”, thống nhất non sông về một dải.

Sức mạnh đại đoàn kết đã đưa đất nước kiệt quệ sau chiến tranh tiến bước để có quy mô nền kinh tế đứng thứ 35 thế giới như ngày nay.

Trong kỷ nguyên vươn mình của đất nước, bài học đại đoàn kết từ 80 mùa thu trước vẫn còn nguyên giá trị. Đây chính là thời cơ để chúng ta đoàn kết, chuẩn bị hành trang tiến vào kỷ nguyên mới: Kỷ nguyên thịnh vượng của dân tộc.

**********

Ngã rẽ Độc lập (Bài 1)

Ngày nay, Độc lập là tuyến đường trải qua Quảng trường Ba Đình. 80 năm trước, “Độc lập” còn là một quyết tâm là khát vọng lớn lao của dân tộc ta. Và, không ít những trí thức như Vũ Đình Hòe, Nguyễn Văn Huyên chọn đi chung một con đường để làm nên cuộc Cách mạng tháng Tám vĩ đại, là minh chứng sinh động cho sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc.

Bức thư từ Fontainebleau

Một bức thư, viết từ Hội nghị Fontainebleau, cách Paris 40km. Ngày 18/7/1946.

“Trong mấy năm tuy chúng ta lủi thủi cùng nhau như một đàn chim lạc, nhưng trong lòng lúc nào cũng hy vọng có ngày lần tới được một cảnh rộng mà vẫy vùng…”.

“…Tương lai của Tổ quốc chúng ta không biết bao giờ mới lại có dịp như ngày nay nữa nhỉ. Hai mươi năm lăn lộn sách đèn, một chục năm phiêu lưu chân giời góc bể mới có dịp giơ thẳng cánh tay…”.

Đó là những trích đoạn thư GS Nguyễn Văn Huyên gửi về cho gia đình ở Hà Nội.

Người con trai út Nguyễn Văn Huy khi ấy mới chào đời được hơn một năm, “Chú Huy ra đời trong một buổi tuy cái nguy đầy rẫy nhưng ánh sáng huy hoàng đã bắt đầu bao phủ cả một góc trời Nam”.

Những dòng chữ như lời giãi bày của một người cha, một trí thức về sự lựa chọn lớn lao sắp đến. Giữa những cuộc đàm phán căng thẳng ở xứ người, ông tâm sự với gia đình vì sao phải bỏ lại cuộc sống yên ấm để dấn thân vào Cách mạng của dân tộc.

Nguyễn Văn Huyên đã quyết định ngã rẽ cuộc đời. Từ đây, người đàn ông có hơn 10 năm Tây học, làm việc với người ngoại bang đã không còn băn khoăn, tâm tư về con đường mình lựa chọn.

“Bức thư như lời tuyên ngôn của cha tôi với đất nước, với dân tộc”, PGS Nguyễn Văn Huy, con trai út của GS Nguyễn Văn Huyên, nay đã 80 tuổi, nói.

Để hiểu hơn lý do “cụ Huyên đi theo Cách mạng, đi theo Cụ Hồ”, chúng tôi được ông Huy dẫn đi tìm hiểu các tư liệu được lưu giữ tại Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên ở thôn Lai Xá (Hoài Đức, Hà Nội).

Đi 4 tầng của Bảo tàng, ông Huy dừng lại lâu bên bức ảnh khổ lớn chụp năm 1936. Bức ảnh không chỉ ghi lại khoảnh khắc của một gia đình, nó còn là gạch nối trong dòng chảy lịch sử của đất nước sau chưa đầy 10 năm nữa.

Trong ảnh, GS Nguyễn Văn Huyên và tiểu thư Vi Kim Ngọc, ở giữa là bố vợ ông Tổng đốc Thái Bình Vi Văn Định, hàng đầu bên phải ánh là ông Phan Kế Toại – anh rể ông, khi đó là Tuần phủ Bắc Ninh, ở hàng cuối còn có người em họ Nguyễn Văn Hưởng, vừa đi du học Pháp về.

Hôm đó là đám cưới của ông bà Nguyễn Văn Huyên, Vi Kim Ngọc.

Một bức ảnh đen trắng khác có chú thích: Mẹ vừa sinh chị cả Nữ Hạnh, 20 Trần Bình Trọng Hà Nội, 1937. Căn phòng trắng tinh, giường nệm, lọ hoa đặt trên bàn trang nhã.

“Bức ảnh cho thấy điều gì?”, ông Huy hỏi.

“Gia đình cụ Huyên lúc đó là giới thượng lưu”, ông Huy chậm rãi giải đáp.

“Cụ là người Việt Nam duy nhất trong số 5 viện sĩ tại Viện Viễn Đông Bác Cổ. Thế nhưng cụ đã từ bỏ. Người Pháp dành tặng cho cụ một cuộc sống hoàn hảo, nhưng cụ lại chọn đi theo Cách mạng. Họ thấy khó hiểu”.

Người ta đi tìm lý do trong chính các nghiên cứu, trang sách của ông. Nhà sử học người Pháp Paul Muss từng nói, muốn hiểu Nguyễn Văn Huyên phải đọc tác phẩm Vấn đề nông dân Bắc kỳ của ông.

GS.TS Nguyễn Văn Huyên (1905 – 1975) được gia đình cho đi du học tại Pháp từ năm 18 tuổi. Ông là người Việt Nam đầu tiên bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ văn khoa tại Đại học Sorbonne Paris. Trở về nước, ông dạy học và tham gia Hội truyền bá chữ Quốc ngữ. Sau Cách mạng tháng 8, ông được cử giữ chức Tổng Giám đốc Đại học vụ kiêm Giám đốc Viện Viễn Đông Bác Cổ. Tháng 11/1946, ông được cử giữ chức Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục, cho đến khi mất.

“Vấn đề nông dân Bắc Kỳ” cho thấy, một tri thức An Nam được sống trong môi trường khoa học, được người Pháp tạo mọi điều kiện để nghiên cứu. Đồng thời, ông thấu hiểu sự cùng cực của nông dân, thấy được sự quản trị, cai trị kém cỏi của người Pháp.

Nhưng đó chỉ là một khía cạnh, với Tiến sỹ Huyên, “đó là thời điểm phải nhảy vào gỡ rối cùng dân tộc”. Ông Huy nói: “Lòng yêu nước không đổi thay, từ lâu cụ đã dõi theo Nguyễn Ái Quốc, kiên định đi theo con đường độc lập dân tộc”.

Năm 1927, khi đang du học tại Pháp, sinh viên Nguyễn Văn Huyên đã tham gia Hội những người An Nam yêu nước. Năm 1930 - 1931, Nguyễn Văn Huyên tham gia vào các hoạt động của Đảng Cộng sản Pháp.

Sau khi về nước, năm 1938, ông dấn thân vào Hội Truyền bá Quốc ngữ. Đây cũng là khoảng thời gian các phong trào cách mạng, dân chủ đang phát triển mạnh mẽ trong nước.

Cũng tại đây, trên con đường khai trí cho dân tộc, Nguyễn Văn Huyên gặp Vũ Đình Hòe, người bạn “thanh khí tương tầm”.

Gieo mầm độc lập

Đầu những năm 40, Vũ Đình Hòe - nhà trí thức tốt nghiệp Luật khóa 2 Viện Đại học Đông Dương chọn nghề “gõ đầu trẻ” ở trường tư và làm thêm nghề viết báo với tư cách Chủ bút tạp chí Thanh Nghị.

Ông đã dùng ngòi bút để tập hợp những người cùng chí hướng.

Thanh Nghị, tờ tạp chí ra hàng tuần từ năm 1941 đã quy tụ “thế hệ vàng” của giới trí thức đương thời đến cộng tác: Đinh Gia Trinh, Ngụy Như Kon Tum, Tô Ngọc Vân, Hoàng Xuân Hãn, Trần Văn Giáp, Nguyễn Văn Huyên, Nguyễn Văn Tố, Đỗ Đức Dục, Đặng Thai Mai, Đào Duy Anh, …

120 số báo chứa đựng tư tưởng của một thế hệ được cho vào chum sành, nút lá chuối, bọc kín rồi chôn ngoài làng Mậu Hòa trước khi toàn quốc kháng chiến nổ ra. Hành động tưởng chừng đơn giản ấy đã giúp tư tưởng này được bảo toàn, lưu giữ cho mai sau.

“Không đâu có được đầy đủ tờ Thanh Nghị, kể cả Thư viện ở Pháp, ở Mỹ”, nhà giáo ưu tú Vũ Thế Khôi – con cả cụ Vũ Đình Hòe nói.

Nhà trí thức Vũ Đình Hòe (1912 – 2011) là hậu duệ đời thứ tư của Tiến sĩ Vũ Tông Phan. Ông tốt nghiệp Luật khóa 2 Viện Đại học Đông Dương và chọn nghề dạy học tại các trường tư thục. Ông làm Chủ bút tạp chí Thanh Nghị từ năm 1941 – 1945. Sau Cách mạng tháng 8 thành công, ông giữ vị trí Bộ trưởng Quốc gia Giáo dục của Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Sau đó, được cử giữ chức Bộ trưởng Bộ Tư pháp.

Vừa làm báo, cụ Vũ Đình Hòe tích cực tham gia phong trào dân chủ, khai trí nhân dân. Nhà giáo Vũ Thế Khôi – con trai cả cụ Vũ Đình Hòe, từng hỏi cha mình, lý do cụ lựa chọn đi theo Cụ Hồ?

“Ông cụ nói với tôi, Đảng Dân chủ là do Đảng Cộng sản giúp thành lập, nên ngay lập tức gia nhập Việt Minh. Những người Cộng sản đã giúp chúng tôi thành lập và mục tiêu của họ đặt ra rất phù hợp với nguyện vọng với những lý tưởng chúng tôi phấn đấu. Đó là xây dựng một nước Việt Nam dân chủ và giàu mạnh”, ông Khôi dẫn lại lời cha.

Cụ Hòe còn dặn con trai, muốn tìm hiểu kỹ, đọc lại chuyên san Thanh Nghị tháng 3/1945, xuất bản sau khi Nhật đảo chính Pháp. Số báo với 100 trang, gần như mường tượng ra thể chế chính trị, kinh tế, xã hội của đất nước khi độc lập.

Cùng thời gian ấy, Chỉ thị “Nhật – Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” do đồng chí Trường Chinh viết, đăng trên báo Cứu Quốc ngày 12/3/1945 đã đặt nền móng cho cuộc Tổng khởi nghĩa 5 tháng sau đó. 

Hai tháng sau, số báo 107 tháng 5/1945, Chủ nhiệm Vũ Đình Hòe viết xã luận: “Công dụng của chính đảng là tổ chức sự đoàn kết của những phần tử dân chúng quả quyết để hành động trong trật tự và kỷ luận theo một tôn chỉ chính trị, để giác ngộ và dẫn đạo quần chúng theo tôn chỉ ấy”.

Chủ bút tờ Thanh Nghị nêu hai nguyên tắc. Thứ nhất, đoàn kết mọi khuynh hướng chính trị hay nói cho đúng là đoàn kết những phần tử có giá trị thuộc các nhóm chính trị khác nhau để thực hiện nền độc lập. Thứ hai, đoàn kết những cá nhân thuộc mọi giới trong xã hội, những cá nhân ấy mỗi người trong phạm vi của mình, là những phần tử được anh em tin cậy và quý mến.

Ở thời điểm đó, cụ Vũ Đình Hòe tin rằng sự đoàn kết vì tình thế nước nhà, “đều đồng lòng đi trên một đoạn đường xây dựng quốc gia và cùng làm một công việc xây dựng nền độc lập”.

Bài xã luận do Chủ nhiệm tờ Thanh Nghị viết sau hai tháng làm Tổng Thư ký Việt Nam Tân Hội, có thể cho thấy rõ các cụ thấy nó không thể làm nổi sứ mạng nên đã gia nhập Việt Minh, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản – ông Khôi phân tích.

Lớp tri thức như cụ Hòe nhận thấy cơ hội giải phóng dân tộc đến rồi.

“Dân tộc ta nhỡ tàu mấy lần rồi, ông cụ nhấn mạnh điều này với tôi nhiều lần”, Nhà giáo Vũ Thế Khôi nhớ lại. Lần này, có tận dụng được hay không phải nhất tâm cùng nhau chuẩn bị.

Họ đã cùng nhau xây dựng một nước Việt Nam dân chủ, giàu mạnh, có chính quyền mạnh. Họ chủ trương một mặt trận đại đoàn kết rộng rãi, gồm tất cả các lực lượng yêu nước, không phân biệt đảng phái, giai cấp, tôn giáo.

Nhưng chưa đủ, họ cần “nòng cốt lãnh đạo mạnh”. “Nhìn xung quanh bấy giờ, không có lực lượng nào ngoài Đảng Cộng sản đủ sức lãnh đạo mặt trận đoàn kết rộng rãi”, ông Khôi dẫn lại lời cụ Hòe.

Họ chỉ chờ một ngọn cờ phất lên, tìm được một người đủ uy tín để dẫn dắt.

Trăm suối vươn ra biển lớn, cùng vượt phong ba bão táp

Lý tưởng của những tri thức “thế hệ vàng” được chứng minh bằng hành động.

Một tuần trước Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội, Vũ Đình Hòe lẫn báo Thanh Nghị “biến mất”. Ông Hòe cùng ông Đỗ Đức Dục lên dự Quốc dân Đại hội Tân Trào.

Cùng lúc đó, ở Hà Nội, các ông Nguyễn Văn Huyên, Ngụy Như Kon Tum, Nguyễn Xiển, Hồ Hữu Tường đánh điện yêu cầu vua Bảo Đại thoái vị, giao quyền quản lý cho nhân dân, thông qua chính quyền Cách mạng.

Hai ngày trước Tổng khởi nghĩa, Khâm sai Bắc Bộ Phan Kế Toại – người có mặt trong bức ảnh cưới của Nguyễn Văn Huyên, đã từ chức. Trước khi rời phủ Khâm sai, ông yêu cầu binh sĩ tuyệt đối không được nổ súng vào quân Cách mạng.

Sáng 19/8/1945, quần chúng Cách mạng vây quanh phủ Bắc Bộ, không một tiếng súng nào vang lên, máu nhân dân không phải đổ.

Cách đó vài trăm mét, tại quảng trường Nhà hát lớn Hà Nội, một cuộc mit ting chưa từng có nổ ra. Đại diện Việt Minh tuyên bố: Tổng khởi nghĩa!

Tất cả những con người ấy, từ trí thức tây học, nhân sĩ trong nước, quan lại chính quyền cũ đều đã đứng chung dưới một lá cờ.

Từ chiến khu Tân Trào, trong bộ quần áo nâu cải trang từ ngày ra đi, cụ Vũ Đình Hòe trở về Hà Nội rực rỡ cờ hoa.

Lúc này, Nguyễn Văn Huyên mới “bật mí” cho người bạn vong niên. “Tất cả 4 người trên đều ở nhóm Thanh Nghị và Hội Tân Việt Nam, đáng lẽ người thứ năm là Vũ Đình Hòe đấy, không gặp, phải đưa Hồ Hữu Tường, giáo sư toán học, một bạn thân của mình (lời anh Huyên) ghi thêm vào bức điện”, cụ Vũ Đình Hòe viết lại.

Điều này càng khiến Vũ Đình Hòe thấy vui hơn, bởi “anh Huyên đã tích cực hoạt động, giữ vững lèo lái cho con thuyền Thanh Nghị và Hội Tân Việt Nam đóng góp đáng kể cho phong trào Việt Minh ở Thủ đô”.

Đứng dưới ngọn cờ Cách mạng, nhân sĩ trí thức không còn ở vị trí quan sát. Ông Vũ Đình Hòe nhận vị trí Bộ trưởng Quốc gia giáo dục đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, sau đó là Bộ Tư pháp. Một năm sau, ông Nguyễn Văn Huyên ngồi ghế đứng đầu ngành Giáo dục cho đến khi mất.

Đối với nhà trí thức Vũ Đình Hòe, xây dựng một nước Việt Nam độc lập giàu mạnh là quan điểm của cả một thế hệ.

“Nhiều người còn giỏi hơn tôi rất nhiều, và Cụ Hồ đã tập hợp được tất cả”, nhà giáo Vũ Thế Khôi nhắc lại lời cha mình.

Sau này, nhà sử học Dương Trung Quốc đã gọi những nhân sĩ trí thức như cụ Vũ Đình Hòe, Nguyễn Văn Huyên, … là “thế hệ vàng” được dẫn đạo bởi Chủ tịch Hồ Chí Minh, tụ họp dưới lá cờ đại nghĩa.

Đó là minh chứng sống động cho tinh thần đại đoàn kết đã làm nên mùa thu lịch sử, 80 năm trước.

Đón đọc Bài 2: Tụ họp dưới cờ đại nghĩa

×