Ký ức Hà Nội: Lược sử về phố Khâm Thiên

Khi ta ở chỉ là nơi đất ở

Khi ta đi đất bỗng hóa tâm hồn…

Hai câu thơ ấy của nhà thơ Chế Lan Viên đã in sâu trong tiềm thức của biết bao người Việt Nam, nhất là khi đi xa, chạnh lòng nhớ về một nơi xưa cũ.

Phố Khâm Thiên bắt đầu từ phố Lê Duẩn đến ngã bảy Ô Chợ Dừa. Tuy chỉ dài hơn một ki lô mét nhưng nó chứa đựng bao ký ức lịch sử. Phố được hình thành từ các làng cổ: Khâm Đức, Thổ Quan, Lệnh Cư, Tương Thuận, Trung Tiền, Trung Tả, Văn Chương thuộc hai tổng Tiền Nghiêm và Hữu Nghiêm, huyện Thọ Xương của kinh thành Thăng Long xưa.

Phố có nhiều di tích lịch sử như: ngõ Thổ Quan có đền thờ ba chị em họ Đào là nữ tướng của Hai Bà Trưng, ngõ Lệnh Cư xưa là bãi tập trận, nơi gõ lệnh tiến quân theo Hai Bà Trưng khởi nghĩa, ngõ Văn Chương là nơi vua Lê Thánh Tông đã từng sống với mẹ những ngày còn ấu thơ và ngõ chợ Khâm Thiên, xưa kia có đài Khâm Thiên Giám đặt tại thôn Khâm Thiên Giám từ thời kỳ Lý, Trần, Lê (năm 1831 đổi thành thôn Khâm Đức) là đài quan sát, nơi các nhà bác học nổi tiếng như: Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán theo dõi thiên văn và nghiên cứu lịch pháp.

Thời Pháp thuộc, Khâm Thiên thuộc địa phận huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông, đến năm 1942 thuộc Đại lý Hà Nội và sau Cách mạng tháng Tám được sáp nhập vào nội thành. Giai đoạn 1930 - 1945, phố Khâm Thiên bắt đầu náo nhiệt, trở thành nơi ăn chơi có tiếng bởi chưa đầy tám trăm mét mặt phố xuất hiện 40 nhà hát cô đầu với trên 200 ca nương và 5 tiệm nhảy nên người ta gọi là “phố cô đầu”.

Các văn nghệ sĩ thời ấy thường tụ tập ở các tiệm hát cô đầu uống rượu, ngâm thơ, đôi khi đánh một khẩu trống để thưởng thức một câu ca hay, một tiếng đàn ngọt hay một giọng ca buông bắt tài tình.

Các nhà văn, nhà báo: Vũ Đình Chi, Phùng Bảo Thạch, Lưu Văn Phụng, Hy Sinh, Vũ Liên, Ngô Tất Tố... thường tới đây bàn về số báo ra kỳ tới hay những bài báo sâu sắc với những ngôn từ đẹp đẽ nhất dùng ngợi ca nghệ thuật ca trù của Phạm Quỳnh, Nguyễn Xuân Khoát, Nguyễn Tuân, Ngô Linh Ngọc; những tác phẩm thơ, nhạc nổi tiếng của Vũ Hoàng Chương, Trần Huyền Trân, Đái Đức Tuấn, Lưu Trọng Lư, Nguyễn Văn Thương… cũng đều lấy cảm hứng và viết ở đây. Nhà thơ Trần Huyền Trân sống ở ngõ Cống Trắng còn tặng ca nương Quách Thị Hồ những câu thơ não lòng “Tự cổ sầu chung kiếp xướng ca/Mênh mông trời đất vẫn không nhà/Người ơi mưa đấy? Hay sênh phách?/Tay yếu gieo lòng xuống chiếu hoa...”.

Ban đầu, hát cô đầu (ca trù) là thú vui tao nhã của nhiều tao nhân mặc khách, sau tha hóa trở thành các ổ điếm và hút thuốc phiện công khai. Với hàm ý đó, phố Khâm Thiên được gọi tắt là “KT” và người ta rủ nhau đi hưởng lạc ở phố Khâm Thiên thì nói là “đi KT”.

Ngày 17/6/1929 tại ngôi nhà số 312 phố Khâm Thiên, 20 đại biểu cộng sản ở Bắc Kỳ đã thành lập Đông Dương Cộng Sản Đảng, thông qua tuyên ngôn, cương lĩnh điều lệ và bầu Ban chấp hành Trung ương gồm các đồng chí: Ngô Gia Tự, Đỗ Ngọc Du, Nguyễn Đức Cảnh, Nguyễn Phong Sắc… Trong những năm 1936 - 1939, ngõ Trung Phụng là nơi hoạt động phong trào thanh niên phản đế của các chiến sĩ cộng sản trẻ tuổi như: Hồng Quang, Trần Hải Kế…

Sau Cách mạng tháng Tám, phố Khâm Thiên thay da đổi thịt, các nhà hát cô đầu, tiệm nhảy dần giải tán. Toàn quốc kháng chiến nổ ra, đêm 19/12/1946, quân và dân Khâm Thiên cùng tiểu đoàn 523 Vệ quốc đoàn tấn công tiêu diệt cụm cứ điểm của địch ở Nhà Dầu Shell - một trong những cụm chiến đấu liên hoàn của quân Pháp để tấn công ra phòng tuyến của ta ở Ô Chợ Dừa. Đền Trung Tả trở thành trạm cứu thương của Liên khu III trong suốt 60 ngày đêm.

Sau ngày giải phóng Thủ đô, phố Khâm Thiên dần dần thay đổi. Người dân Khâm Thiên cần cù, hăng say lao động để xây dựng cuộc sống mới. Ngõ Cống Trắng bẩn thỉu ngày nào đã được cải tạo tu sửa. Những ao tù, bùn lầy nước đọng được san lấp để xây lên khu nhà tập thể Văn Chương khang trang.

Trong một lần đi dạo ở ngã tư Khâm Thiên năm 1971, nhạc sĩ Phạm Tuyên đã dâng trào cảm xúc, viết lên ca khúc “Từ một ngã tư đường phố” với giai điệu vui tươi, tràn đầy niềm tin yêu cuộc sống.

Chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ dần leo thang ra miền Bắc. Cuối năm 1972, chúng tôi rời xa thành phố đi sơ tán. Ngồi sau xe đạp của bố, lính kỉnh treo buộc buộc nào bao gạo, nào túi quần áo, sách vở, đồ dùng học tập… tôi ngước nhìn hai hàng cây bàng thường tỏa bóng xanh mát cho chúng tôi nô đùa những lúc hè sang, giờ mắt lá đỏ hoe như đang khóc. Phố xá khuất dần sau nhịp bánh xe quay…

Đêm 26/12/1972, Mỹ đưa máy bay B52 ném bom rải thảm dọc phố Khâm Thiên làm 283 người chết, 266 người bị thương, phá hủy hoàn toàn 534 ngôi nhà và làm hư hỏng 1200 ngôi nhà khác. Tại ngôi nhà số 51, khi moi hầm trú ẩn bị sập, người ta thấy một người mẹ bị chết, tay vẫn bế chặt đứa con. Hình ảnh thương tâm đó đã được dựng thành bức tượng ở Đài tưởng niệm đặt ở chính nơi này. Tội ác vô cùng dã man của giặc Mỹ đã khắc sâu căm thù trong lòng người dân Khâm Thiên. Từ đó, ngày 26/12 hàng năm trở thành ngày giỗ chung của phố tôi.  

Chứng kiến thảm cảnh này, nhà thơ Lưu Quang Vũ khi ấy đã viết những câu thơ đầy ám ảnh: “…Phố Khâm Thiên ầm ầm đổ sụp- Tiếng người la khủng khiêp xé đêm dài…”

Trong phim “Em bé Hà Nội” của đạo diễn Hải Ninh, chi tiết anh bộ đội lái xe hỏi em bé bị lạc “Nhà em ở phố nào?”, cô bé đáp “Nhà em ở phố Khâm Thiên” chính là nhắc tới sự kiện bi thảm này.

Năm 1986, lần đầu tôi được nghe những câu thơ trong trường ca “Hà Nội - phố” mà nhà thơ Phan Vũ viết tháng 12/1972 về trận bom năm ấy “Một tháng Chạp/Cây bàng mồ côi mùa đông/Nóc phố mồ côi, mùa đông/Mảnh trăng mồ côi, mùa đông”, nhạc sĩ Phú Quang đã xúc động viết lên ca khúc “Em ơi, Hà Nội phố” da diết yêu thương.

Bao năm qua, tôi vẫn luôn đau đáu nhớ về phố Khâm Thiên nơi gắn bó tuổi thơ của mình với bao nhiêu kỷ niệm vui buồn. Trong một buổi giao lưu thơ, một nhà thơ hỏi tôi: Có phải em là tác giả bài thơ "Làm giỗ cây bàng" không? Nói rồi chị đọc hai câu thơ cuối trong bài thơ đó của tôi “Chiều nay gió lạnh đông sang/Tôi về làm giỗ cây bàng phố tôi” làm tôi ngân ngấn nước mắt nhớ cái ngày trở về sau trận bom B52 nghiệt ngã ấy.

Vượt qua mọi đau thương mất mát, phố Khâm Thiên của tôi đã chiến thắng nghèo nàn, lạc hậu bằng tinh thần lao động kiên cường, sáng tạo và đang thay đổi diện mạo từng ngày. Trong những năm đầu đổi mới, phố Khâm Thiên nổi tiếng là nơi gia công hàng may mặc xuất khẩu sang thị trường Đông Âu nên người ta gọi vui là “phố thợ may”. Nay phố được mở rộng, những ngôi nhà cao tầng với kiến trúc hiện đại đua nhau mọc lên đẹp đẽ khang trang. Phố Khâm Thiên trở thành một con phố buôn bán sầm uất và năng động.

Mời độc giả gửi bài dự thi cuộc thi viết "Ký ức Hà Nội". Tác phẩm gửi dự thi về Báo NTNN/Điện tử Dân Việt cần ghi rõ họ tên tác giả, bút danh (nếu có), năm sinh, nghề nghiệp, giới tính, quê quán, địa chỉ liên hệ, email, số điện thoại.

Mỗi tác giả có thể gửi nhiều tác phẩm nhưng phải thống nhất một bút danh. Tác phẩm dự thi gửi về email của chương trình: cuocthikyuchanoi@gmail.com hoặc qua đường Bưu điện về Ban Bạn đọc, tầng 10 Tòa nhà Báo Nông thôn Ngày nay 68 Dương Đình Nghệ, Cầu Giấy, Hà Nội.

×