Làng cổ của dân tộc Thái Nghệ An giữa khu bảo tồn Pù Hoạt 300 năm vẫn thơm mùi gỗ quý.

Từ một Mường Đán cổ...bí ẩn

Từ trung tâm xã Hạnh Dịch, chúng tôi đi thêm 15 km để có thể vào làng thái cổ Mường Đán. Khi leo lên đỉnh của một con dốc khá cao, buông tầm nhìn về phía xa, dưới thung lũng một Mường Đán cổ hiện ra mờ ảo ngay trước mắt.

Thấp thoáng những ngôi nhà sàn, những nương ngô, những đồi lúa nương thơm ngát, đặc biệt nơi đây còn lưu giữ những phong tục tập quán đặc trưng của người Thái cổ.

Khi xuống bản Mường Đán, càng lại gần càng thấy nét cổ xưa của những nếp nhà sàn của người Thái. Điều đặc biệt những ngôi nhà sàn này hầu hết đều được lợp mái bằng những phiến gỗ sa mu cũ cắt nhỏ, quý giá.

So với những bản người Thái khác ở miền tây xứ Nghệ, rất ít nơi người dân dùng những phiến gỗ sa mu lợp nhà. 

Xưa nay, việc lợp mái nhà gỗ sa mu được xem là bản sắc của cộng đồng người Thái ở Mường Đán. Bởi không gian sinh tồn của họ thường gắn liền với những đỉnh núi cao, nhiệt độ thấp hơn so với mức bình thường. Xưa xung quanh Mường Đán là bạt ngàn những cánh rừng sa mu cổ thụ.

Vì thế, những mái nhà sàn lợp mái gỗ sa mu ở Mường Đán có thể xem là một nét đặc biệt, đủ để gợi nên sự tò mò và bất ngờ cho những vị khách miền xuôi. Điều đáng nói là người Thái ở Mường Đán thường xẻ tấm gỗ sa mu nhỏ và ngắn hơn. Khi lợp lên mái rất ngay hàng, thẳng lối và trông rất đẹp mắt.

Có một điều rất ấn tượng với tôi là người Mường Đán rất hiếu khách. Vừa đặt chân vào bản đã được đón chào với những nụ cười thân thiện, những cái nắm tay nồng ấm và lời chào mời rất mực chân tình. Được chỉ dẫn, chúng tôi ghé thăm ngôi nhà của bà Hà Thị Thiết (62 tuổi).

Mường Đán là tên gọi ngày xưa, nay tách thành bản Na Xái (hơn 120 hộ) và bản Hủa Mương (gần 80 hộ). Hai bản này chỉ cách nhau một con dốc. Người vùng khác vẫn thường gọi 2 bản với cái tên gọi chung là Mường Đán.

Và người Na Xái, Hủa Mương đi ra thị trấn vẫn thường nói nhà mình ở đất Mường Đán.

Mường Đán có từ khi nào thì đến nay nhiều già làng ở ở Na Xái và Hủa Mương không còn ai biết rõ. Chỉ biết Mường Đán có từ rất xa xưa từ thủa cha ông họ dựng bản, lập mường, lập bản và cư trú trên vùng đất này.

Bà Hà Thị Thiết cho biết, nghe các cụ kể lại khoảng hơn 300 năm trước, tổ tiên của họ ở vùng Lai Châu, Điện Biên do chiến tranh, tranh giành đất đai giữa các bộ lạc, nên cha ông họ phải đi tìm những vùng đất mới để khai phá lập bản, dựng mường rồi an cư lập nghiệp tại vùng đất này.

Họ chia thành từng nhóm có quan hệ họ hàng, huyết thống lần bước theo đường biên giới Việt - Lào, rồi đặt chân lên vùng miền Tây Nghệ An. Đến vùng giáp ranh giữa Nghệ An và Thanh Hóa, một nhóm người Thái xuôi theo dòng Nậm Việc và tìm được một thung lũng không rộng lớn nhưng màu mỡ. 

Ở đó có khe suối và bãi lầy để khai hoang ruộng nước, núi rừng cũng không quá cheo leo, hiểm trở. Nhóm người di cư từ miền Tây Bắc quyết định dừng chân khai bản, lập mường tại Mường Đán.

 Việc đầu tiên bà con làm là dựng nhà, chẻ gỗ sa mu làm mái nhà. 

Nỗ lực bảo tồn văn hóa truyền thống dân tộc Thái

Cái tên Mường Đán cũng bắt đầu được hình thành từ ngày lập bản. Trải qua thời gian, cộng đồng người Thái đã biến Mường Đán thành bản làng trù phú với những ngôi nhà khang trang, những khu rừng quế bạt ngàn và những thửa ruộng bậc thang màu mỡ.

Cùng với trồng trọt và chăn nuôi, từ lâu phụ nữ Mường Đán nổi tiếng bởi nghề trồng bông, dệt vải. So với những sản phẩm cùng loại, sản phẩm dệt thổ cẩm của Mường Đán thường mịn, bền, đường nét hoa văn tinh xảo hơn. 

Điều ấy bắt nguồn từ chất liệu đảm bảo, kết hợp sự tỉ mẩn, cần cù và đôi bàn tay khéo léo, tinh tế của những người phụ nữ Mường Đán.

Bao đời nay, trước hiên nhà sàn không lúc nào vắng bóng chiếc khung cửi, hằng đêm vang lên tiếng thoi đưa lách cách, tiếng cười nói rộn ràng.

Anh Hà Văn Huy, cán bộ xã Hạnh Dịch cho biết: Ở Mường Đán nói riêng và các bản làng khác của xã Hạnh Dịch, ngoài việc lưu giữ nghề dệt thổ cẩm truyền thống, các bà, các chị ở Mường Đán giữ gìn được cả những làn điệu dân ca, dân vũ của dân tộc Thái.

Mỗi khi bản làng đón Tết hay vui hội, điệu khắp - lăm - nhuôn - xuối lại vang lên; hòa cùng tiếng cồng, chiêng, khèn, pí; hòa cùng tiếng reo vui của dòng Nậm Việc, tiếng vi vu của đại ngàn Pù Hoạt làm nên bản giao hưởng rộn ràng. 

Rồi khách và chủ cùng chung vui rượu cần, say điệu lăm vông quyến rũ, tiếng hát càng vang xa…

Trao đổi với Báo Dân Việt ông Lô Văn Chiến - Bí thư Chi bộ bản Hủa Mương cho rằng: "Mường Đán nằm sâu giữa Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, gần như tách biệt với bên ngoài. Người dân chúng tôi, trải qua hàng trăm năm vẫn còn lưu giữ được những nét bản sắc văn hóa dân tộc Thái. Từ không gian sinh tồn đến ngôn ngữ, trang phục, âm nhạc và phong tục, tập quán...".

"Đây những yếu tố hết sức thuận lợi để phát triển du lịch cộng đồng, giúp người dân Mường Đán có thêm nguồn thu nhập, cải thiện cuộc sống và góp phần quảng bá nét đẹp quê hương", ông Chiến nói.

Hiện nay, UBND huyện Quế Phong (tỉnh Nghệ An) đang có kế hoạch bảo tồn không gian văn hóa Thái cổ ở hai bản Na Xái và Hủa Mương để phát triển du lịch. Hiện nay có nhiều đoàn du khách tìm về Mường Đán khám phá nét hoang sơ, chiêm ngưỡng phong cảnh, tắm thác Bảy tầng và trải nghiệm những nét văn hóa độc đáo của cộng đồng người Thái.

Bên cạnh đó, bà con hai bản Na Xái và Hủa Mương đang nỗ lực khôi phục lại giống cây quế Quỳ - loài cây trồng từng là đặc trưng của vùng đất Quế Phong. Đến nay có tới 2/3 số hộ ở Mường Đán đã chuyển sang trồng quế Quỳ với số lượng khá lớn.