Nghệ nhân hát Then – Di sản “sống” của văn hóa dân tộc

Liên hoan hát Then, đàn Tính toàn quốc 2018 là dịp để tôn vinh nghệ nhân, gìn giữ và phát huy giá trị của di sản nghệ thuật hát Then, đàn Tính các dân tộc Tày-Nùng-Thái trong đời sống đương đại. Ảnh: Nam Nguyễn

Mỗi nghệ nhân là một nghệ sĩ thực thụ

Then là một mảng quan trọng không chỉ trong đời sống tín ngưỡng mà còn trong cả tâm hồn của người Tày, Nùng Việt Bắc và người Thái ở Tây Bắc. Nếu chỉ nói là nghệ thuật hát thì chưa thật đầy đủ vì trong then không chỉ có hát mà còn có cả múa, trò diễn, văn học, nghi lễ và trang trí mỹ thuật. Tất cả những thành tố ấy gộp lại để trở thành một hình thức diễn xướng đặc sắc, gắn bó với cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng, Thái biết bao đời nay. 

Cái hay ở chỗ mỗi tỉnh thành và tộc người (Tày, Nùng) lại có giai điệu đặc trưng riêng mà khi tiếng hát cất lên, chúng ta có thể nhận ra sự khác biệt. Ví như Then Lạng Sơn có giai điệu rộn ràng, vui vẻ. Then vùng Hà Giang, Tuyên Quang thường hay có câu mào đầu "Ới la" để dẫn vào câu hát mang nét hùng dũng, uy nghiêm. Then vùng Bắc Kan, Thái Nguyên mang nét nhẹ nhàng, khoan thai và có nét hào sảng… Điều đó đã mang đến cho Then sự phong phú, đa dạng mà hiếm loại hình nghệ thuật truyền thống tâm linh nào có được. Dù mỗi tỉnh thành, mỗi tộc người có lối hát khác nhau nhưng tựu chung lại hát then vẫn đậm đà màu sắc dân gian, đậm chất trữ tình, dìu dặt tha thiết như tiếng suối trong vùng núi rừng Tây Bắc, ấm áp như tiếng bếp lửa tí tách đêm đông.

Mỗi nghệ nhân là một nghệ sĩ. Ảnh: Gia Linh

Mỗi nghệ nhân Then cũng như một người nghệ sĩ thực thụ. Họ không chỉ nhớ, chỉ hiểu các làn điệu, các câu ca, thậm chí là chữ Hán (để đọc các sách Then bằng chữ Tày – Hán) mà còn thành thạo trong việc sự dụng nhạc cụ âm nhạc như cây đàn Tính, chùm xóc nhạc (xáu mạ), đôi khi còn có cả chiếc chuông đồng và những âm thanh từ động tác bật quạt. Cùng nhiều năm gắn bó với Then qua nhiều thăng trầm, kể cả những lúc Then bị quy chụp là mê tín dị đoan, các nghệ nhân đã trở thành một “kho tàng sống”, một “báu vật” vô giá của văn hóa dân tộc. Họ cũng luôn ý thức được trách nhiệm của mình để giữ cho Then không bị mai một, không bị lai căng để bảo tồn những tinh hoa của Then, của văn hóa Tày, Nùng nói chung, văn hóa dân tộc nói riêng.

Bà Nguyễn Thị Thu Trang -Trưởng phòng Quản lý văn hóa phi vật thể-Cục Di sản Văn hóa (Bộ VHTTDL) cho biết, để bảo tồn và phát huy di sản Then, từ năm 1961 cho đến nay đã có 11 tọa đàm khoa học, 5 hội thảo khoa học quốc gia và 1 hội thảo khoa học quốc tế được tổ chức tại Hà Nội và các tỉnh có di sản Then. Từ năm 2002 đến 2016, Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam đã phong danh hiệu nghệ nhân dân gian cho các thày Then. Và từ năm 2015, Chủ tịch nước đã phong tặng danh hiệu vinh dự nhà nước Nghệ nhân ưu tú cho các nghệ nhân Then.

Bên cạnh đó, còn có rất nhiều hoạt động liên quan nhằm bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể nghi lễ Then như: kiểm kê, nhận diện, tư liệu hóa, sưu tầm, thu thanh, ghi hình các tư liệu do các thày Then cao tuổi thực hiện; đồng thời dịch thuận, in ấn, cũng như sưu tầm hiện vật liên quan đến Then để trưng bày, phát huy giá trị di sản tại các bảo tàng ở địa phương. Ngoài ra, các lớp truyền dạy hát Then- đàn Tính và nghi lễ Then cũng được thực hiện tại các cơ sở đào tạo văn hóa nghệ thuật ở các tỉnh có di sản Then. Không chỉ 14 tỉnh, thành phố có di sản Then, thậm chí ở cả những tỉnh có sự lan tỏa di sản Then, những hoạt động này cũng được thực hiện, bà Trang cho biết.

Như nghệ nhân Chu Thị Thà (Sinh năm 1942 tại Bình Nguyên, Cao Bằng) sinh ra trong một gia đình có truyền thống Then. Bà làm lẩu then từ năm 1992, đến nay là gần 30 năm. Dòng then của bà là bụt then kiêm cả văn và võ. Cùng với nhiều năm gắn bó với Then, bà Thà cũng tích cực tham gia truyền dạy hát Then tại địa phương. Bà vui vẻ cho biết: “Phong trào hát Then và học hát bây giờ khá sôi nổi. Người ta vẫn mời tôi đi hát. Năm ngoái tôi được giải vàng tại Liên hoan hát then đàn tính tỉnh Cao Bằng tổ chức tại Bản Giốc. Rồi các cháu đi học then nhiều lắm. Tôi rất vui.”

Hay như nghệ nhân Bế Xuân Trung (Sinh năm 1955, xã Triệu Ẩu, huyện Phục Hòa, Cao Bằng) cũng sinh ra trong gia đình có truyền thống làm nghề giàng (then). Từ đời các cụ trong gia đình, ông Trung còn lưu giữ được nhiều trang phục mũ, áo truyền thống và các cuốn sách Then cổ. Ông Trung chia sẻ: “Dòng then của nhà tôi là then văn. Đàn ông đi làm nghề này thì gọi là giàng then. Tôi còn lưu giữ được nhiều sách mà tổ tiên lưu truyền để lại. Có sách cúng mừng thọ, sách cúng cấp sắc... nhiều lắm. Sách bằng chữ Nôm -Tày.” Đây là những tư liệu rất quý để các nhà nghiên cứu tìm hiểu sâu thêm về những giá trị văn hóa của Then.

Góp sức bảo tồn di sản văn hóa của quê hương

Nghệ nhân Chu Thị Thà. Ảnh: Hồng Bách

Điều các nghệ nhân vui mừng nhất là càng ngày hát Then càng được Nhà nước, các cơ quan quản lý văn hóa Trung ương và địa phương cũng như nhân dân quan tâm. Các Liên hoan hát Then, đàn Tính được tổ chức định kỳ sôi nổi tại các tỉnh, địa phương và gần nhất là Liên hoan hát Then, đàn Tính toàn quốc 2018 do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hà Giang tổ chức. Liên hoan đã góp phần tôn vinh nghệ nhân, gìn giữ và phát huy giá trị của di sản nghệ thuật hát Then, đàn Tính các dân tộc Tày-Nùng-Thái trong đời sống đương đại. Đổng thời là cơ hội để các nghệ nhân, nghệ sỹ, diễn viên của các dân tộc Tày-Nùng-Thái gặp gỡ, giao lưu, học hỏi, giới thiệu, phát huy những giá trị, những nét văn hóa truyền thống tốt đẹp, đặc sắc của dân tộc mình.

Nghệ nhân Chu Thị Thà chia sẻ “Phong trào then ở Cao Bằng đang rất được quan tâm. Tôi vui vì được tỉnh mời đi dự Liên hoan then toàn quốc. Đây là cơ hội để tôi gặp gỡ các đồng nghiệp đang hành nghề then trên cả nước. Qua đấy chúng tôi học tập, trao đổi kinh nghiệm và quảng bá hát then. Then đang được nhà nước quan tâm. Tôi không biết nói gì để cảm ơn chỉ biết cố gắng hết sức để bảo tồn di sản này qua việc truyền dạy cho thế hệ sau.”

Bà Thà cũng như nhiều “cây đại thụ” Then khác như nghệ nhân Nông Thị Lìm, Bế Xuân Chung, Nguyễn Văn Chự…luôn mong muốn được truyền dạy cái hay, cái tinh hoa của Then tới với các bạn trẻ yêu thích, đam mê.

Thầy then Đặng Xuân Hải (sinh năm 1961, tại Hà Giang) tham gia Liên hoan hát Then, đàn Tính toàn quốc 2018 cho biết: “Được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, chúng tôi được làm Then một cách thuận lợi nhất. Tôi hy vọng góp chút sức vào công cuộc bảo tồn di sản cổ truyền. Ai đến tìm tôi để đi văn nghệ hay đi dạy hát then tôi cũng nhận lời. Hiện, tôi vẫn duy trì hoạt động các lớp then tại địa phương. 

Tuy nhiên, bên cạnh sự nỗ lực của các nghệ nhân còn cần sự kết nối, sự vào cuộc của các địa phương để bảo tồn những tinh hoa của Then. Nghệ nhân Xuân Bách đồng thời là giảng viên Trường CĐVHNT Việt Bắc nhấn mạnh “Tôi rất mong cộng đồng nâng cao hơn nữa ý thức của mình trong việc bảo tồn và phát huy di sản then của dân tộc. Bên cạnh đó, vai trò kết nối của các cơ quan, đơn vị, tổ chức và đặc biệt là các kênh thông tin cũng có vai trò rất quan trọng trong việc bảo tồn nghệ thuật hát then. Đó chính là việc định hướng thị hiếu, thẩm mỹ âm nhạc thông qua các bài giảng, các chương trình văn hóa văn nghệ, các buổi sinh hoạt cộng đồng,… Việc đưa then vào các trường THCS, THPT tại các địa phương mà có hát then như Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn,… là một trong những giải pháp rất hữu hiệu.”