Vị hoàng đế người Đê nào huy động 900.000 quân để chinh phạt Đông Tấn, nhưng thất bại thảm hại?

Vị hoàng đế người Đê nào huy động 900.000 quân để chinh phạt Đông Tấn, nhưng thất bại thảm hại?

Người Đê (氐) là một trong những tộc người thiểu số cổ đại sống ở vùng tây bắc Trung Hoa, có mặt từ thế kỷ VIII TCN và tồn tại đến khoảng thế kỷ VI SCN. Khởi nguyên là cư dân canh nông ở ranh giới giữa cao nguyên Thanh Tạng và Tứ Xuyên ngày nay, người Đê từng nhiều lần va chạm, xung đột với các thế lực Trung Nguyên trong thời Xuân Thu – Chiến Quốc và thời nhà Chu. Nhưng đỉnh cao của lịch sử tộc người này lại diễn ra trong giai đoạn Ngũ Hồ thập lục quốc, khi họ lập nên nước Tiền Tần (351–394) dưới sự trị vì của Phù Kiên (337–385) – một thủ lĩnh kiệt xuất đã đưa vương quốc của mình trở thành cường quốc mạnh nhất Hoa Bắc. Dù vậy, thất bại bi thảm trước Đông Tấn tại trận Phì Thủy năm 383 đã khiến giấc mộng thống nhất Trung Hoa của Phù Kiên tan vỡ, còn đế quốc Tiền Tần sụp đổ nhanh chóng sau đó, đánh dấu hồi kết cho vận mệnh chính trị của người Đê.

Từ rất sớm, người Đê đã góp mặt vào các biến động lịch sử vùng Trung Nguyên. Họ từng giao tranh với các chư hầu nhà Chu như Tấn, Vệ, Tề và nước Hình, nhiều lần tiến sâu vào nội địa Hoa Hạ. Trong thời Chiến Quốc, sức mạnh của họ dần bị suy yếu, quyền tự trị mất đi, và đến thời nhà Tần – Hán, người Đê trở thành một bộ phận bán tự trị sống xen lẫn với người Hán và các tộc du mục khác ở Cam Túc, Thanh Hải, Thiểm Tây. Khi nhà Tấn suy yếu vì nội loạn, thiên hạ rơi vào cảnh chia cắt, người Đê cùng các tộc Hung Nô, Yết, Tiên Ti, Khương nổi lên chiếm cứ miền bắc Trung Hoa – thời kỳ mà hậu thế gọi là Ngũ Hồ thập lục quốc. Trong bối cảnh đó, người Đê lập nên hai vương quốc: Tiền Tần và Hậu Lương, trong đó Tiền Tần dưới thời Phù Kiên là đỉnh cao quyền lực của họ.

Phù Kiên xuất thân từ dòng dõi quý tộc người Đê. Ông nội là Bồ Hồng, từng làm tướng dưới triều Hậu Triệu của Thạch Hổ. Sau khi Hậu Triệu diệt vong, Bồ Hồng cải sang họ Phù và mưu đồ chiếm lĩnh vùng Quan Trung, nhưng bị hạ độc chết. Cha ông, Phù Hùng, tiếp tục sự nghiệp, chinh phục vùng đất phía tây cho đến khi tử trận năm 354. Phù Kiên khi ấy còn trẻ, kế thừa tước Đông Hải vương dù chỉ là con thứ, nhờ đức tính hiếu thảo, trí tuệ và tầm nhìn xa được nhiều người kính phục. Trong cuộc khủng hoảng dưới thời vua Phù Sinh – một bạo chúa tàn ác và thất thường – Phù Kiên cùng các đại thần đã nổi dậy giết Phù Sinh và giành ngôi vào năm 357. Ông không xưng đế mà chỉ tự xưng Thiên vương, truy phong cha mẹ, lập hoàng hậu và bắt đầu xây dựng một đế chế hùng mạnh.

Triều đại Phù Kiên giai đoạn đầu nổi bật với việc sử dụng hiền tài, đặc biệt là Vương Mãnh, một người Hán được ông trọng dụng làm thừa tướng. Phù Kiên tiến hành Hán hóa sâu rộng chính quyền, xây dựng lực lượng bộ binh người Hán hùng mạnh bên cạnh kỵ binh người Đê. Vương Mãnh và Phù Kiên cùng nhau cải tổ luật pháp, trừng trị tham quan, khuyến khích tiến cử hiền tài, khiến triều đình vận hành hiệu quả, trật tự xã hội ổn định. Dưới bàn tay điều hành đó, Tiền Tần nhanh chóng vươn lên thành một thế lực lớn ở Hoa Bắc.

Phù Kiên không chỉ cải cách trong nước mà còn mở rộng lãnh thổ không ngừng. Năm 365, ông trấn áp cuộc nổi loạn của Hung Nô, củng cố biên giới phía bắc. Đến năm 369, khi tướng Hoàn Ôn của Đông Tấn mở chiến dịch tấn công Tiền Yên, Phù Kiên nhận ra mối nguy hiểm nếu để Tấn thôn tính Tiền Yên nên đã can thiệp. Quân Tiền Tần đánh bại Hoàn Ôn, củng cố vị thế của mình. Tuy nhiên, khi Tiền Yên nuốt lời không chịu cắt đất, Phù Kiên lập tức phản công. Năm 370, quân Tiền Tần dưới quyền Vương Mãnh mở chiến dịch lớn, lần lượt chiếm Lạc Dương, Tấn Dương, đánh tan quân Tiền Yên đông tới 30 vạn và bắt sống vua Mộ Dung Vĩ, kết thúc sự tồn tại của Tiền Yên. Một lượng lớn dân Tiên Ti bị di dời về vùng Quan Trung, tạo nên một sự pha trộn sắc tộc sâu sắc trong lòng đế quốc.

Sau đó, Phù Kiên tiếp tục tiến công mạnh mẽ. Năm 373, ông chiếm lấy toàn bộ Ích Châu (Tứ Xuyên – Trùng Khánh ngày nay) từ tay Đông Tấn. Năm 376, ông diệt Tiền Lương sau khi vua Trương Thiên Tích giết sứ giả Tiền Tần, sáp nhập toàn bộ trung – tây Cam Túc và một phần Tân Cương. Chỉ hai tháng sau, ông chinh phục nước Đại của người Tiên Ti, mở rộng quyền lực đến tận vùng sa mạc phía bắc. Đến cuối thập niên 370, Tiền Tần kiểm soát gần như toàn bộ miền bắc Trung Hoa, lãnh thổ rộng hơn bất kỳ vương quốc nào trong thời Ngũ Hồ, sức mạnh quân sự và kinh tế đều vượt trội.

Tuy nhiên, những mầm mống suy yếu đã bắt đầu xuất hiện sau khi Vương Mãnh qua đời năm 375. Không còn sự kiềm chế của vị thừa tướng nghiêm minh, Phù Kiên dần trở nên xa xỉ, chủ quan và dễ dãi với nổi loạn. Năm 380, ông tha chết cho người em họ phản loạn là Phù Lạc, một quyết định bị sử gia chỉ trích nặng nề vì mở đường cho các cuộc nổi dậy sau này. Cùng năm đó, ông còn phân tán người Đê – vốn là lực lượng nòng cốt – ra khắp đế quốc để “ổn định tình hình”, vô tình làm suy yếu trung tâm quyền lực Quan Trung, nơi người Tiên Ti và người Khương bắt đầu nắm giữ nhiều vị trí quan trọng. Hệ thống quan lại trở nên gian dối, báo cáo sai lệch để lấy lòng hoàng đế. Ngay cả khi nạn châu chấu hoành hành năm 382, các địa phương vẫn gửi báo cáo về “mùa màng bội thu” để làm đẹp lòng vua.

Trong bối cảnh đó, Phù Kiên lại nuôi một hoài bão lớn: thống nhất Trung Hoa bằng cách tiêu diệt nhà Đông Tấn ở phía nam. Dù phần lớn đại thần, kể cả em trai Phù Dung, phản đối vì lo sợ hậu quả, Phù Kiên vẫn quyết tâm xuất quân với niềm tin mù quáng vào lực lượng khổng lồ của mình. Ông tuyên bố rằng “chỉ cần quân sĩ ném roi da cũng đủ ngăn dòng Trường Giang”. Năm 383, ông huy động một đạo quân khổng lồ tới 900.000 người – con số chưa từng có trong thời kỳ Ngũ Hồ – mở chiến dịch nam chinh.

Quân Tiền Tần nhanh chóng vượt Hoài Hà, chiếm Thọ Dương, nhưng gặp phải sự kháng cự dữ dội của danh tướng Đông Tấn Tạ Huyền và tướng Lưu Lao Chi. Hai bên giằng co bên bờ Phì Thủy. Trong một mưu kế nổi tiếng, Tạ Huyền đề nghị Phù Kiên lùi quân để quân Tấn sang sông quyết chiến. Phù Kiên đồng ý, nhưng khi quân Tần bắt đầu rút, tin đồn thất trận lan ra, hàng ngũ hỗn loạn. Sự hoảng loạn lan truyền như cháy rừng trong đội quân khổng lồ. Phù Dung, em trai Phù Kiên, bị ngã ngựa và tử trận khi cố gắng cứu vãn tình hình. Quân Tiền Tần tan vỡ hoàn toàn, bị đội quân chỉ khoảng 8 vạn người của Đông Tấn đánh bại thảm hại. Bản thân Phù Kiên bị thương bởi một mũi tên, phải bỏ chạy, nhờ sự bảo vệ của tướng Mộ Dung Thùy mới thoát chết.

Trận Phì Thủy không chỉ là thảm họa quân sự mà còn là bước ngoặt lịch sử định đoạt vận mệnh của Tiền Tần. Thế lực trung ương suy yếu nghiêm trọng, niềm tin vào triều đình sụp đổ. Năm 384, Mộ Dung Thùy – người từng được Phù Kiên trọng dụng – phản bội, xưng vương lập ra Hậu Yên ở phía đông. Cùng lúc đó, Mộ Dung Hoằng nổi dậy lập Tây Yên ở Quan Trung. Các tộc trưởng như Địch Bân của người Đinh Linh cũng khởi nghĩa, tấn công Lạc Dương. Khắp nơi các thế lực địa phương ly khai, cắt xé lãnh thổ Tiền Tần. Phù Kiên cố gắng đàn áp nhưng quân đội đã suy yếu, lòng người ly tán. Trong một chiến dịch về phía tây để tuyển binh từ các bộ tộc người Đê, ông bị bắt và bị xử tử năm 385, kết thúc triều đại ngắn ngủi nhưng rực rỡ của mình. Đến năm 394, Tiền Tần chính thức diệt vong.

Sự sụp đổ của Tiền Tần là một bi kịch lớn không chỉ với Phù Kiên mà còn với cả dân tộc Đê. Từ vị thế là thủ lĩnh của đế quốc hùng mạnh nhất Hoa Bắc, họ nhanh chóng mất quyền lực và dần bị đồng hóa vào các dân tộc khác. Một số học giả cho rằng người Bạch Mã ở đông nam Cam Túc và tây bắc Tứ Xuyên ngày nay có thể là hậu duệ của người Đê cổ đại, và dấu vết di truyền của họ vẫn còn tồn tại trong một số nhóm dân thiểu số ở Tứ Xuyên.

Lịch sử người Đê và vương quốc Tiền Tần là một minh chứng sống động cho quy luật thịnh – suy trong lịch sử Trung Hoa. Từ một tộc người nhỏ bé vùng biên viễn, họ từng vươn lên đỉnh cao quyền lực, chinh phục gần như toàn bộ Hoa Bắc, thậm chí suýt thống nhất thiên hạ. Nhưng chính sự kiêu ngạo, chủ quan và sai lầm chiến lược trong quyết định vượt quá khả năng của mình đã đẩy họ vào thảm họa. Thất bại ở Phì Thủy không chỉ là thất bại của một chiến dịch, mà còn là bước ngoặt kết thúc vai trò chính trị độc lập của người Đê, đánh dấu sự tan biến của một dân tộc từng làm mưa làm gió trên đất Trung Hoa. Trong dòng chảy dài của lịch sử, cái tên “Đê” mờ dần đi, nhưng dấu ấn mà họ để lại – đặc biệt qua triều đại rực rỡ của Phù Kiên – vẫn là một chương bi tráng không thể bỏ qua trong thời đại Ngũ Hồ thập lục quốc.

×