80 năm ngành Nông nghiệp và Môi trường: Từ đột phá "Khoán 100", "Khoán 10" đến những nông dân thế hệ mới

Bước ngoặt lịch sử của nông nghiệp Việt Nam

Sau ngày thống nhất (năm 1975), trong điều kiện kinh tế khó khăn, kiệt quệ, hạ tầng bị tàn phá, Đảng và Nhà nước xác định phát triển nông nghiệp là nhiệm vụ trung tâm, ổn định đời sống nhân dân là ưu tiên hàng đầu.

Theo đó, ngành nông nghiệp đã nhanh chóng khôi phục sản xuất, củng cố cơ sở vật chất kỹ thuật, phát triển hợp tác xã, nông - lâm trường quốc doanh, triển khai các chương trình khai hoang, thủy lợi, cải tạo đồng ruộng, trồng rừng. Đến cuối thập niên 1970, năng lực sản xuất lương thực cơ bản được phục hồi.

Tuy nhiên, cơ chế quản lý tập trung bao cấp bộc lộ nhiều hạn chế, năng suất thấp, thiếu lương thực kéo dài. Từ thực tiễn đó, Đảng đã ban hành các chủ trương đổi mới trong nông nghiệp, trong đó, Khoán 100 (năm 1981) và Khoán 10 (năm 1988) - mở đầu cho bước chuyển căn bản trong cơ chế quản lý, khơi dậy tiềm năng của người nông dân.

Từ những chính sách đột phá đó, nông nghiệp nước ta dần thoát khỏi thời kỳ đói nghèo, hướng tới tự chủ và bảo đảm an ninh lương thực quốc gia. Và sau hơn 40 năm, Việt Nam đã vươn lên trở thành cường quốc xuất khẩu nông sản. Theo đó, giá trị xuất khẩu nông, lâm, thủy sản tăng gần 50 lần, đạt hơn 62,5 tỷ USD năm 2024, đưa Việt Nam vào top 15 quốc gia xuất khẩu nông sản lớn nhất thế giới.

Trong chặng đường 80 năm của ngành Nông nghiệp và Môi trường, hai chính sách Khoán 100 (năm 1981) và Khoán 10 (năm 1988) đã trở thành những cột mốc vàng son, đánh dấu bước ngoặt lịch sử đưa nông nghiệp Việt Nam từ khủng hoảng lương thực trở thành niềm tự hào quốc gia trên trường quốc tế.

Khoán 100 (năm 1981) ra đời như một luồng gió mới thổi qua đồng ruộng Việt Nam. Chính sách này giao khoán sản phẩm cuối cùng cho nhóm hoặc cá nhân lao động trong HTX, phá vỡ cơ chế tập trung quan liêu. Người nông dân lần đầu được hưởng phần sản phẩm vượt khoán, khơi dậy tinh thần làm chủ và trách nhiệm.

Còn Khoán 10 (năm 1988) ra đời, đánh dấu bước ngoặt cách mạng trong nông nghiệp Việt Nam. Khoán 10 công nhận hộ gia đình là đơn vị kinh tế tự chủ, giao ruộng đất ổn định dài hạn (15-20 năm), cho phép nông dân tự quyết định sản xuất và lưu thông sản phẩm sau khi nộp thuế. Đây là sự “cởi trói” triệt để, giải phóng sức sản xuất của hàng triệu người nông dân.

Có thể khẳng định, những thành tựu đột phá của ngành Nông nghiệp và Môi trường trong 80 năm qua có sự đóng góp quan trọng và cốt lõi nhất chính là yếu tố về thể chế, chính sách, về đường lối và tư duy của Đảng và Nhà nước. Trong đó, chủ trương đổi mới trong nông nghiệp, như Khoán 100 (năm 1981) và Khoán 10 (năm 1988) là minh chứng sống động cho điều đó. Và hai chính sách này vẫn còn nguyên giá trị cho tới ngày hôm nay, góp phần hình thành những người nông dân thế hệ mới.

Từ đất "khoán" xưa… đến hình thành những người nông dân thế hệ mới

Một ví dụ tiêu biểu cho sự đúng đắn trong thực hiện, triển khai chính sách là HTX sản xuất, kinh doanh và dịch vụ nông nghiệp Thụy Hương, xã Kiến Thụy (Hải Phòng). Bà Nguyễn Thị Hà - Giám đốc HTX cho biết, HTX được thành lập tháng 8/2017, với 9 thành viên.

HTX hoạt động gồm các ngành nghề chủ yếu như: Dịch vụ cơ giới hóa nông nghiệp; tổ chức sản xuất lúa chất lượng theo hướng hữu cơ (lúa - rươi), chế biến các sản phẩm từ lúa, gạo; liên kết tiêu thụ nông sản…

Trong 8 năm qua, HTX đã từng bước khẳng định được vị thế của mình trong việc đẩy mạnh ứng dụng KHCN sản xuất sản phẩm hữu cơ, sản phẩm OCOP, liên kết tiêu thụ sản phẩm nông sản, góp phần thực hiện tái cơ cấu ngành nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới kiểu mẫu trên địa bàn thành phố.

“Khi chứng kiến trên địa bàn thành phố có nhiều ruộng đất bị bỏ hoang do người nông dân không còn mặn mà với nghề nông như trước, HTX đã nung nấu ý định muốn đồng hành cùng nông dân làm giàu ngay trên mảnh đất quê hương. Trải qua một quá trình tìm tòi, học hỏi, huy động vốn, năm 2017 HTX Sản xuất, kinh doanh dịch vụ Nông nghiệp Thụy Hương đã được ra đời”, bà Hà nhớ lại.

Được sự hỗ trợ của ngành Nông nghiệp và PTNT (nay là Nông nghiệp và Môi trường), HTX đã bỏ vốn đầu tư mô hình cùng nông dân ứng dụng cơ giới hóa đồng ruộng, lãnh đạo HTX đã mạnh dạn đầu tư 4 máy cấy, 2 máy gặt, 1 giàn gieo mạ và 4,6 vạn khay gieo… với tổng mức đầu tư hơn 2 tỷ đồng.

Nói về những khó khăn của những ngày đầu lập nghiệp, bà Hà cho biết, vụ sản xuất đầu tiên, người dân địa phương chưa tin tưởng phương pháp mạ khay cấy máy của HTX, còn những hoài nghi về năng suất, hiệu quả, có trường hợp người dân còn phản đối gay gắt việc chuyển đổi cơ giới hóa, đưa máy móc vào sản suất gieo trồng thay cho cho phương pháp thủ công truyền thống.

Để người nông dân hiểu rõ được những lợi ích khi áp dụng khoa học kỹ thuật vào trồng lúa, bà Hà cùng các thành viên HTX đã dày công tuyên truyền, vận động, phân tích cho người dân và cam kết chịu trách nhiệm trước những phần diện tích sử dụng phương pháp mạ khay cấy máy của HTX.

Bà Hà chia sẻ: Mạ khay, cấy máy góp phần hình thành những cánh đồng mẫu lớn “một vùng - một giống - một thời gian”, sử dụng cơ giới hóa đồng bộ, giảm chi phí đầu tư cho nông dân. Với phương pháp gieo cấy truyền thống, để có đủ mạ cấy cho một sào ruộng (360m2), người dân mất 2- 2,5kg thóc giống. Còn phương pháp gieo mạ khay chỉ tốn 1-1,3kg giống.

Như vậy, bằng việc sử dụng phương pháp mạ khay cấy máy giúp giảm chi phí đầu vào, giảm lượng giống, giảm công sức, giảm thời gian chăm sóc, tăng sản lượng, tăng năng suất, chất lượng và giá trị sản phẩm.

Bên cạnh đó, người dân giảm được công chăm sóc, vì trong quá trình làm mạ khay, HTX phải ủ giá thể, tiến hành xử lý mầm bệnh, bảo đảm giống nảy mầm 100% với bộ rễ khỏe chịu rét, chịu hạn, ít sâu bệnh.

"Sau vụ mùa năm 2017, trước những thành công mà HTX đem lại, người dân đã dần tin tưởng và “giao phó” việc gieo cấy gần 100ha lúa của vụ sau cho HTX hỗ trợ. Đến nay, hàng năm Hợp tác xã đã dịch vụ khoảng 900 ha diện tích mạ khay, cấy bằng máy, dịch vụ làm đất được 400 ha, gặt máy đạt 220 ha", bà Hà phấn khởi cho biết.

Diện tích đã tích tụ được tổ chức sản xuất theo các mô hình lúa chất lượng cao, trồng lúa kết hợp nuôi cá. Hiệu quả sản xuất đạt 70 triệu/ha/năm gấp 3-5 lần so với trồng lúa thông thường.

Đến nay, diện tích do tập trung ruộng đất của HTX đã đạt hơn 300 ha và vẫn đang tiếp tục mở rộng diện tích. Ở mô hình này người nông dân có ruộng cho thuê được hưởng lợi từ tiền thuê ruộng, chính quyền địa phương bớt một phần tìm cách giải quyết vấn đề bỏ ruộng trong sản xuất nông nghiệp gây thiệt hại và khó quản lý về vấn đề đất đai của nhà nước.

Ngoài ra, HTX đã kết hợp cùng các chủ đầm rươi tổ chức sản xuất gạo ruộng rươi một số giống lúa có chất lượng cao như Tím Thảo dược, Tiến Vua, Nếp Vàng theo hướng hữu cơ với diện tích 72 ha, sản lượng năm 2020-2021 đạt gần 700 tấn, sản lượng năm 2023-2024 đạt 780 tấn.

Năm 2025 mở rộng thêm tại xã Minh Đức và xã An Thanh, Tứ Kỳ (cũ) được 150 ha. Các sản phẩm đã được đánh giá sản phẩm OCOP năm 2019 gồm 5 sản phẩm gạo ruộng rươi đạt OCOP xếp hạng 3 sao.

Sau 3 năm đánh giá lại (2022), sản phẩm của HTX lên tới 8 sản phẩm đạt tiêu chuẩn OCOP trong đó có 4 sản phẩm đạt xếp hạng 4 sao và 5 sản phẩm xếp hạng 3 sao. Hiện sản phẩm “Gạo ruộng rươi” của HTX đã có mặt tại hệ thống các cửa hàng, siêu thị của hơn 20 tỉnh, thành phố. Hàng năm cung cấp khoảng 200 tấn gạo sạch mang thương hiệu Gạo Ruộng Rươi ra thị trường.

Tại xã Phú Nghĩa (Hà Nội), HTX Nông nghiệp sạch Đức Hậu Lưu Quang cũng dã tiên phong trong trồng bưởi hữu cơ. Sau 8 năm thành lập, HTX có tổng diện tích trồng bưởi Diễn là 5 ha, với số cây lên tới 1.500 cây, và sản lượng ước đạt 70.000 quả/năm.

"Sản phẩm được khách hàng ưa chuộng là sản phẩm sạch, vị thơm, an toàn, đảm bảo sức khỏe cho nhà sản xuất và người tiêu dùng", ông Lê Hữu Diện, Giám đốc HTX chia sẻ.

Theo ông Diện, trong những năm đầu, các thành viên của HTX sử dụng phân bón vô cơ trong canh tác nhưng không mang lại hiệu quả cao, không khí môi trường ô nhiễm, thậm chí đất trồng ngày càng bị bạc màu, khô cứng. Thấy vậy, các thành viên hội và HTX nông nghiệp bắt đầu thay đổi tư duy, bỏ cách làm truyền thống và quyết định lựa chọn chuyển đổi sang hướng sản xuất mới bền vững, đó là áp dụng biện pháp trồng trọt hữu cơ là tự mình cứu lấy mình.

Khi chuyển đổi sang VietGAP và hữu cơ cũng gặp rất nhiều khó khăn, bấp bênh, đầu tư lớn, nhưng tiêu thụ kém, do người tiêu dùng e ngại giá bán cao hơn các sản phẩm trồng vô cơ thông thường, thị trường tiêu thụ ban đầu khi chưa có thương hiệu cũng chỉ loanh quanh trong huyện, giá thấp, nhưng bán lại không hết khiến các thành viên trong hội và HTX phải chịu thua lỗ.

Trước thực tế đó, năm 2023, HTX đã mạnh dạn đổi mới phương pháp trồng trọt, quảng bá xúc tiến tiêu thụ sản phẩm, mời các nhà khoa học của Viện khoa học công nghệ thực phẩm, Học viện nông nghiệp Việt Nam đến tư vấn về phương pháp ủ, phân giải nhanh cá, ngô, đậu tương, vỏ quả trứng gà, cám gạo và quả chuối tiêu chín, chiết xuất ra kaly, làm dinh dưỡng cho cây, tư vấn phương pháp sơ chế bảo quản quả bưởi Diễn hữu cơ sau thu hoạch.

Sản phẩm bưởi Diễn trước khi đến tay người tiêu dùng đều được chọn lọc kỹ lưỡng, đóng trong túi lưới vỏ cát tông, trọng lượng quả từ 0,8kg đến 1,2kg, có dán tem truy xuất nguồn gốc rõ ràng và được Bộ khoa học công nghệ và Cục sở hữu trí tuệ cấp giấy đăng ký bản quyền ngày 8/5/2023.

Sau hơn 2 năm thay đổi tư duy sản xuất, mỗi năm HTX tiêu thụ hết 60.000 quả với giá bán bình quân 20.000 đồng/1quả, mang về doanh thu 1,2 tỷ đồng.

Người nông dân là nhân tố cốt lõi của sự thay đổi

Theo PGS.TS Đào Thế Anh - Nguyên Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, hành trình hơn 80 năm của nông nghiệp Việt Nam là một cuộc cách mạng từ cơ chế tập trung, bao cấp sang kinh tế thị trường, mà ở đó, người nông dân là nhân tố cốt lõi của sự thay đổi.

Trong bối cảnh nền nông nghiệp chuyển mình, người nông dân không còn giới hạn trong vai trò của người làm việc trên đồng ruộng mà đã trở thành “kiến tạo viên” của nền nông nghiệp sinh thái và “doanh nhân” của nông thôn hiện đại.

Nông nghiệp sinh thái và vai trò của người nông dân thông minh. Nông nghiệp sinh thái không chỉ là một phương thức canh tác, mà là một triết lý phát triển toàn diện, đặt con người và tự nhiên vào mối quan hệ hài hòa. Đặc trưng cốt lõi là sự đa dạng hóa sản xuất, kết hợp cây trồng, vật nuôi và thủy sản để tạo thành một hệ sinh thái khép kín, tuần hoàn.

Trong mô hình này, người nông dân thông minh đóng vai trò then chốt, họ là người am hiểu về sinh học, địa lý, khí hậu và kinh tế để thiết kế các mô hình sản xuất. Vị thế của họ được nâng cao, từ người phụ thuộc vào thiên nhiên, họ trở thành người chủ động, có khả năng quản lý rủi ro và thích ứng với biến đổi khí hậu bằng việc ứng dụng công nghệ số và nông nghiệp chính xác. 

Họ sử dụng các thiết bị cảm biến để đo độ ẩm, nhiệt độ, pH đất và theo dõi sức khỏe cây trồng từ xa, đưa ra quyết định sản xuất dựa trên dữ liệu. Đây chính là bước tiến quan trọng để hướng tới một nền nông nghiệp xanh, có trách nhiệm và giá trị cao. Nông thôn hiện đại và vai trò của người nông dân chuyên nghiệp. Nông thôn hiện đại không chỉ là một không gian sản xuất, mà là một cộng đồng văn minh, đáng sống, nơi người dân có đầy đủ tiện ích và cơ hội phát triển tương tự như ở đô thị. 

Đặc trưng cốt lõi của nông thôn hiện đại là sự hội tụ của ba yếu tố: hạ tầng kinh tế - xã hội đồng bộ, môi trường sống xanh – sạch – đẹp, và đời sống văn hóa tinh thần phong phú. Trong không gian này, vị thế của người nông dân không còn giới hạn trong phạm vi nông trại. Họ là những công dân văn minh, có trình độ học vấn và tư duy hội nhập. Họ không chỉ làm kinh tế nông nghiệp mà còn tham gia vào các hoạt động dịch vụ, du lịch nông thôn. 

Người nông dân chuyên nghiệp là người có tư duy kinh doanh, làm chủ các công cụ tiếp thị số, xây dựng thương hiệu cá nhân và hợp tác trong chuỗi giá trị. Họ không chỉ sản xuất mà còn đóng vai trò là nhà quản lý, nhà tiếp thị và nhà tư vấn. Họ học hỏi từ các mô hình thành công, tìm kiếm thị trường ngách và tự tin đàm phán với các đối tác lớn.

×