Chuyện ít biết về phố "Tây" đầu tiên của Hà Nội

Theo bài viết khảo cứu của nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến, năm 1882, thực dân Pháp đánh thành Hà Nội lần thứ hai, sau khi chiếm đóng, họ quy hoạch lại khu vực phố cổ nhằm xây khu phố mới theo kiểu Châu Âu. Năm 1885, việc xây dựng phố Hàng Khảm hoàn tất.

Phố Hàng Khảm từ con đường đất hẹp được mở rộng, trải đá dăm, hai bên có cống thoát nước, có vỉa hè dành cho người đi bộ, được trồng cây và có cột đèn thắp sáng bằng dầu hoả. Hai bên đường là nhà lá, rải rác có cửa hàng bán đồ khảm trai nên người Pháp gọi là phố Thợ Khảm.

Năm 1890, phố Thợ Khảm được đổi tên thành phố Paul Bert – theo tên của Thống sứ Bắc Kỳ Paul Bert (mất năm 1886). Cũng trong năm đó, Bá hộ Kim (người làng Cựu Lâu) tặng thành phố tấm biển tên phố được làm bằng khảm trai, trên là chữ Pháp, dưới là chữ Hán. Tuyến phố Paul Bert cũng là phố đầu tiên ở Hà Nội được gắn biển.

Ngày 1/12/1945, Chủ tịch Ủy ban Hành chính thành phố Trần Duy Hưng đã ký quyết định chia Paul Bert thành hai, gồm phố Hàng Khay (từ ngã tư Đinh Tiên Hoàng đến đầu phố Bà Triệu ngày nay) và phố Tràng Tiền (từ Nhà hát Lớn đến ngã tư Đinh Tiên Hoàng).

"Phố Tây" được xác định là con phố sang trọng, là "trung tâm của trung tâm". Ngay khi hoàn thành quy hoạch, phố đã xuất hiện các quán rượu, cửa hàng thực phẩm đậm chất "Tây" như bánh mì, pate, bơ, sữa, phô mai, giăm bông…

Không những thế, một bách hóa lớn nhất miền Bắc mang tên Gordard (xây dựng năm 1898, khánh thành năm 1902) cũng xuất hiện trên con phố này. Năm 1960, Gordard đổi tên thành "Cửa hàng Bách hóa quốc doanh Tràng Tiền", người Hà Nội hay gọi tắt là Bách hóa Tràng Tiền. Cửa hàng này được coi như pháo đài thương nghiệp xã hội chủ nghĩa trong những năm thời kỳ đó.

Hàng loạt dịch vụ bắt đầu mọc lên ở khu phố "Tây". Trong đó có tòa nhà Credit Foncier – tín dụng địa ốc chiếm tới 3 mặt phố, được khánh thành năm 1934. Đây là tòa nhà cho thuê đầu tiên ở Hà Nội. Tầng hai là Lãnh sự quán Đức, tầng một cho thuê bán đồ trang sức, quần áo, bar rượu Hoàng gia (Taverne Royale).

Năm 1907, ông trùm tư bản ngành in ấn và báo chí Henry Schneider đã xây Nhà in Viễn Đông (Imprimerie d'Extrême Orient - IDEO) ở giữa phố Tràng Tiền.

Tràng Tiền còn có rạp chiếu bóng hạng sang ở giữa phố là Palace, khánh thành năm 1924 (năm 1947 đổi thành Eden, sau 1954 đổi thành rạp Công Nhân). Vì là phố đầu tiên lại là trung tâm nên Tràng Tiền có nhiều dịch vụ đầu tiên như quầy bán sách báo, cửa hàng bán kem ly; cuối thế kỷ XIX, Hà Nội có 3 hiệu thuốc tây đều nằm ở phố này.

Sau 1954, khu đất này trở thành trụ sở của nhiều cơ quan như Bộ Công Thương, Bưu điện, Bộ Văn hoá. Nhưng điểm nhất quan trọng nhất của "phố Tây" Tràng Tiền là Nhà hát Lớn ở ngay đầu phố, qua vòng xuyến.

Theo đó, nhà hát khởi công năm 1901, khánh thành năm 1911 dù trước đó nhận về nhiều phản đối từ báo chí nước Pháp và Đông Dương. Nhà hát và quảng trường là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử, trong đó có cuộc mít tinh lớn ngày 19/8/1945. Cuộc mít tinh này đã được Việt Minh và quần chúng biến thành cuộc tuần hành giành chính quyền.

Ngày nay, khi đi qua phố Tràng Tiền, người dân và du khách vẫn có thể nhìn ngắm những kiến trúc nổi bật của "phố Tây" đầu tiên tại Thủ đô. Nhiều cửa hàng thời trang có thương hiệu nước ngoài được đặt tại đây. Các tòa nhà cao tầng mang kiến trúc hơi hướng phương Tây vẫn còn rõ rệt. Đặc biệt là hình ảnh cột đèn hai bên đường dễ làm du khách liên tưởng đến những con đường tại Pháp, thu hút nhiều người đến chụp ảnh, vui chơi.

Bạn Nguyễn Mỹ Linh (22 tuổi, Cầu Giấy, Hà Nội) đang cùng bạn bè vui chơi tại phố Tràng Tiền, cho biết: "Tại đây có nhiều cửa hàng thiết kế rất đẹp. Thỉnh thoảng mình cùng bạn bè lại rủ nhau lên Tràng Tiền chụp ảnh và dạo phố".

Anh Nguyễn Văn Thắng (27 tuổi, nhân viên bảo vệ một cửa hàng trên phố Tràng Tiền) chia sẻ: "Tôi không ngờ Tràng Tiền lại là phố Tây đầu tiên của thủ đô. Dù được xây dựng trong thời kỳ chiến tranh nhưng tôi nghĩ con phố này mang nhiều ý nghĩa về du lịch, rất đáng để bảo tồn và gìn giữ".

Năm 2024, tròn 70 năm giải phóng Thủ đô, Ban Quản lý hồ Hoàn Kiếm và phố cổ Hà Nội (chủ đầu tư) đang thực hiện dự án cải tạo kiến trúc, cảnh quan, nâng cấp hạ tầng tuyến phố Tràng Tiền, bắt đầu từ nút giao Tràng Tiền - Đinh Tiên Hoàng - Hàng Bài đến quảng trường Cách mạng tháng Tám.

Dự án được thực hiện bằng nguồn vốn ngân sách, tuy nhiên chủ đầu tư không công khai chi phí cụ thể. Thời gian hoàn thành dự án vào dịp kỷ niệm 70 năm ngày giải phóng Thủ đô - 10/10/1954.

Là con phố nổi tiếng của Hà Nội, Tràng Tiền có nhiều công trình kiến trúc có giá trị, ghi dấu nhiều câu chuyện lịch sử, nếp sống của người Hà Nội. Hiện nhiều công trình trên phố Tràng Tiền xuống cấp về cả kỹ thuật và thẩm mỹ, cần được tổ chức lại phù hợp với sự phát triển của tổng thể khu vực hồ Hoàn Kiếm.