Đột phá KHCN từ Nghị quyết 57: Áp dụng cơ chế "đặt hàng", tránh tình trạng "trên rải thảm, dưới rải đinh" (Bài cuối)

Nghị quyết 193/2025/QH15 nhằm cụ thể hóa và thực hiện Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số nông nghiệp, là một bước đi quan trọng trong việc xây dựng nền tảng khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số tại Việt Nam. Với những cơ chế thí điểm đặc biệt, nghị quyết này không chỉ hỗ trợ các tổ chức, doanh nghiệp trong việc nghiên cứu và triển khai công nghệ mà còn thúc đẩy quá trình số hóa trên phạm vi toàn quốc.

Tôi xin nhấn mạnh một số điểm tích cực và cơ hội từ Nghị quyết 193/2025/QH15:

1.Miễn trách nhiệm dân sự trong nghiên cứu khoa học – Đột phá trong tư duy về rủi ro đổi mới sáng tạo. Một trong những điểm quan trọng nhất của nghị quyết là miễn trách nhiệm dân sự cho các tổ chức, cá nhân tham gia nghiên cứu khoa học khi gây thiệt hại cho Nhà nước, với điều kiện họ đã tuân thủ quy trình và quy định pháp luật.

Đây là một bước đột phá quan trọng trong tư duy về đổi mới sáng tạo, vì: Nghiên cứu khoa học luôn đi kèm rủi ro: Trong khoa học, thất bại không phải là dấu chấm hết mà là một phần của quá trình tìm ra cái mới. Nếu một chính sách quá khắt khe về trách nhiệm pháp lý, nhà nghiên cứu có thể e dè khi thực hiện các dự án mang tính đột phá.

Các quốc gia tiên tiến như Mỹ, Đức, Hàn Quốc đều có những chính sách bảo vệ các tổ chức nghiên cứu khỏi các rủi ro pháp lý nhất định để khuyến khích họ thử nghiệm công nghệ mới. Ví dụ: Ở Mỹ, NASA từng chi hàng tỷ USD cho dự án Space Shuttle, dù gặp nhiều thất bại nhưng vẫn được tiếp tục vì họ hiểu rằng mỗi thất bại là một bài học dẫn đến thành công.

Tuy nhiên, chính sách này cũng đi kèm với rủi ro lạm dụng, vì vậy cần có quy trình đánh giá kết quả nghiên cứu rõ ràng. Định nghĩa cụ thể về mức độ thiệt hại chấp nhận được. Có hội đồng khoa học độc lập để kiểm soát việc sử dụng ngân sách nghiên cứu.

Với mục tiêu tăng trưởng toàn ngành 4% trong năm 2025 như nhiệm vụ Chính phủ giao, cần rà soát, đánh giá để có những giải pháp về cơ cấu ngành hàng nhằm đảm bảo về đích thành công. Trong đó, khoa học công nghệ là giải pháp đầu tiên.

“Khoa học công nghệ sẽ quyết định vị thế của đất nước, vị thế của dân tộc và vị thế của ngành”, Thứ trưởng Tiến khẳng định. Do đó, giải pháp đầu tiên là thúc đẩy phát triển, ứng dụng khoa học công nghệ một cách mạnh mẽ hơn, quyết liệt hơn và hiệu quả hơn.

Chiếm hơn 50% giá trị gia tăng toàn ngành, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến cho rằng thời gian tới, khoa học công nghệ cần đi sâu vào chương trình giống, quy trình canh tác, bảo vệ thực vật, thú y phòng bệnh và các lĩnh vực khác để gắn với kinh tế tuần hoàn, chuyển đổi số, đảm bảo truy xuất được nguồn gốc, minh bạch hóa sản phẩm để bước ra thị trường thế giới.

Thực tế hiện nay ở Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, lương của các nhà khoa học rất thấp, chỉ đạt 50-60% trên nhu cầu thực tế. Rõ ràng nếu chỉ dựa vào lương thì các nhà khoa học không thể đủ sống buộc họ phải đi làm thêm, trong khi đó cơ chế để cho tự chủ. Tôi ví dụ như khi nghiệm vụ KHCN khoán chi- tức là đáp ứng được thì được chi, lại bị ràng buộc bởi những cơ chế tài chính hoặc những kiểm soát khác, vì vậy không có cơ chế nào để tạo ra một nguồn thu đáng kể cho các nhà khoa học.

Trong các cơ quan nghiên cứu khoa học thì cũng có những đơn vị tạo ra những sản phẩm có thể thương mại hóa được nhưng cũng có những đơn vị không thể tạo ra sản phẩm thương mại hóa được. Đơn cử như Viện Bảo vệ thực vật, Viện Di truyền nông nghiệp, Viện Thổ nhưỡng nông hóa là những đơn vị nghiên cứu cơ bản, phục vụ chung cho cộng đồng xã hội, tạo ra những quy trình phòng trừ sâu bệnh, quy trình để bảo vệ đất đai, tài nguyên… nhưng cũng chỉ phục vụ người dân chứ không thể đem bán được.

Một nền sản xuất nhỏ như của chúng ta nếu không phân biệt rõ mà cứ yêu cầu tự chủ đồng đều, rồi là các nhà khoa học phải tự tạo nguồn thu cho mình bằng việc phải đi làm thêm là chuyện đương nhiên. Còn đối với các Viện nghiên cứu- họ cũng không thể trông chờ vào đặt hàng của Nhà nước mà phải chủ động nghiên cứu, tạo ra sản phẩm để tự chủ một phần, thế nhưng ở giai đoạn này nếu làm quá nhanh thì cũng chưa thể theo kịp với xu hướng tự chủ.

Có những hoạt động KHCN tự chủ được nhưng cũng có những hoạt động không tự chủ được. Bởi vì những hoạt động nghiên cứu cơ bản phục vụ cho công tác quản lý Nhà nước hoặc tạo ra những sản phẩm trung gian mà các doanh nghiệp không làm được thì chắc chắn Nhà nước vẫn phải hỗ trợ toàn bộ, đó mới là tính chất, sự khác biệt giữa KHCN công lập và KHCN dân lập – tức là của các doanh nghiệp. Chính vì vậy, chúng ta phải có lộ trình phù hợp hơn, tạo điều kiện cho các nhà khoa học cải thiện về thu nhập, từ đó yên tâm làm việc.

Nghị quyết 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; Nghị quyết số 03/NQ-CP của Chính phủ ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia được ban hành đã tạo ra cơ chế mở để thu hút được các nhà khoa học trẻ, có năng lực, trình độ và cả những nhà khoa học đang làm việc ở nước ngoài thì chúng ta phải có những chính sách đồng bộ, khuyến khích. Trong đó, phải kể đến chế độ tiền lương, quyền sở hữu sản phẩm, tạo điều kiện để các nhà khoa học thương mại hóa các sản phẩm, liên doanh, liên kết trong nghiên cứu để, từ đó tạo nguồn thu...

Để Nghị quyết thực sự đi vào cuộc sống, các Nghị định, Thông tư hướng dẫn và tổ chức thực hiện phải "thấu hiểu" được những vướng mắc, khó khăn đang cản trở KHCN. Lâu nay, Nghị quyết được ban hành rất đúng và trúng nhưng các quy định của Luật và văn bản dưới Luật lại cứ vòng vo, vì vậy cần tránh tình trạng "trên rải thảm, dưới rải đinh".

Để nông nghiệp Việt Nam đột phá, việc ứng dụng khoa học công nghệ rất quan trọng. Cùng với ứng dụng khoa học công nghệ để nghiên cứu, lai tạo ra các giống mới nhằm tăng năng suất, chất lượng cây trồng vật nuôi, Nhà nước cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ cho đầu tư chế biến sâu, nâng cao giá trị nông sản Việt. Đi vào thực tế sản xuất, tôi thấy việc đầu tư công nghệ cho chế biến nông sản rất quan trọng.

Đơn cử như mô hình trồng rau của chúng tôi, nếu không bán được thì "sáng rau, chiều rác" ngay. Việc tiêu thụ không phải lúc nào cũng thuận lợi. Để giải quyết bài toán "được mùa, mất giá", GenXanh bước đầu đi vào chế biến sâu thông qua việc đầu tư giàn sấy lạnh. Chúng tôi mới chế biến thô những mẻ hoa cúc, hoa hồng, các loại rau củ, lá thảo dược sấy khô thôi những đã mang lại giá trị kinh tế khá cao. Nếu được tham gia vào chế biến sâu như nghiên cứu tách chiết hay sản xuất các dòng sản phẩm dinh dưỡng từ rau, củ, quả thì giá trị nông sản sẽ được tăng lên rất nhiều" - anh Chinh chia sẻ.

Theo anh Chinh, hiện nay, nông dân Việt Nam chưa được tham gia sâu vào chuỗi chế biến, mà mới chỉ tham gia cung cấp nguyên liệu đầu vào cho các nhà sản xuất. Chính vì vậy, nông dân chưa được hưởng lợi nhiều từ chuỗi chế biến. Anh Chinh đề xuất, Nhà nước có cơ chế, chính sách hỗ trợ các nhóm trang trại liên kết với nhau để đầu tư cơ sở chế biến chung.

Để nông nghiệp Việt Nam đột phá, việc ứng dụng khoa học công nghệ rất quan trọng. Cùng với ứng dụng khoa học công nghệ để nghiên cứu, lai tạo ra các giống mới nhằm tăng năng suất, chất lượng cây trồng vật nuôi, Nhà nước cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ cho đầu tư chế biến sâu, nâng cao giá trị nông sản Việt. Đi vào thực tế sản xuất, tôi thấy việc đầu tư công nghệ cho chế biến nông sản rất quan trọng.

Đơn cử như mô hình trồng rau của chúng tôi, nếu không bán được thì "sáng rau, chiều rác" ngay. Việc tiêu thụ không phải lúc nào cũng thuận lợi. Để giải quyết bài toán "được mùa, mất giá", GenXanh bước đầu đi vào chế biến sâu thông qua việc đầu tư giàn sấy lạnh.

Chúng tôi mới chế biến thô những mẻ hoa cúc, hoa hồng, các loại rau củ, lá thảo dược sấy khô thôi những đã mang lại giá trị kinh tế khá cao. Nếu được tham gia vào chế biến sâu như nghiên cứu tách chiết hay sản xuất các dòng sản phẩm dinh dưỡng từ rau, củ, quả thì giá trị nông sản sẽ được tăng lên rất nhiều.

Hiện nay, nông dân Việt Nam chưa được tham gia sâu vào chuỗi chế biến, mà mới chỉ tham gia cung cấp nguyên liệu đầu vào cho các nhà sản xuất. Chính vì vậy, nông dân chưa được hưởng lợi nhiều từ chuỗi chế biến. Nhà nước cần có cơ chế, chính sách hỗ trợ các nhóm trang trại liên kết với nhau để đầu tư cơ sở chế biến chung.

Nghị quyết số 57 của Bộ Chính trị đã xác định kinh phí chi cho nghiên cứu phát triển (R&D) đạt 2% GDP; bố trí ít nhất 3% tổng chi ngân sách hằng năm cho phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số quốc gia và tăng dần theo yêu cầu phát triển.

Đây là sự quan tâm rất lớn của Nhà nước để đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo. Muốn đất nước phát triển, vững bước tiến vào kỷ nguyên mới thì khoa học công nghệ phải là đột phá. Đối với lĩnh vực nông nghiệp các nghiên cứu khoa học phải đi vào thực chất, hiệu quả, có tính ứng dụng cao. Nhà nước cũng cần quản lý chặt chẽ việc đầu tư kinh phí cho các nghiên cứu, tránh việc các nghiên cứu khoa học "tô vẽ nhiều hơn là thực tiễn.

Nghị quyết 57 chính là "đòn bẩy" cho các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo như IDE. CheckVN (checkvn.mard.gov.vn) là nền tảng công nghệ truy xuất nguồn gốc đầu tiên được công nhận là một trong những nền tảng công nghệ lõi cấp quốc gia trong chương trình Chuyển đổi số Quốc gia.

Hơn 10 năm qua, chúng tôi đã trải qua một hành trình đầy gian nan để nghiên cứu, sáng chế, triển khai và chứng minh giá trị của công nghệ này. Việc phát minh ra một nền tảng mới không chỉ đòi hỏi yếu tố sáng tạo, mà còn phải chứng minh sự vượt trội của nó khi áp dụng vào thực tiễn.

Theo đó, CheckVN đã giúp thay đổi tư duy về quản lý chuỗi cung ứng, nâng cao giá trị sản phẩm nông nghiệp và tạo niềm tin cho người tiêu dùng. Nhờ có nền tảng truy xuất nguồn gốc này, doanh nghiệp có thể minh bạch hóa toàn bộ quy trình sản xuất, từ kiểm kê kho, khảo sát thị trường đến tiếp nhận phản hồi từ người tiêu dùng. Mỗi sản phẩm khi đến tay người mua đều có thể được kiểm tra nguồn gốc rõ ràng thông qua mã QR, giúp doanh nghiệp nâng cao uy tín, bảo vệ thương hiệu và tương tác trực tiếp với khách hàng.

Điểm đột phá đặc biệt của Nghị quyết 57 là khuyến khích sử dụng các nền tảng công nghệ số do người Việt phát triển. Đây là một chính sách chưa từng có trước đây, giúp các doanh nghiệp công nghệ trong nước có cơ hội cạnh tranh công bằng và được ưu tiên trong các chương trình chuyển đổi số quốc gia.

"hờ Nghị quyết 57, lần đầu tiên chúng tôi nhận được sự quan tâm từ các cơ quan quản lý nhà nước. Thay vì phải tự tìm đến và giới thiệu năng lực của mình, giờ đây chính các cơ quan nhà nước chủ động tiếp cận, tìm hiểu và phân công nhiệm vụ cho chúng tôi. Đây là một sự thay đổi mang tính bước ngoặt trong tư duy và hành động của cơ quan quản lý, giúp doanh nghiệp đổi mới sáng tạo có cơ hội thể hiện năng lực và đóng góp vào sự phát triển chung của đất nước

Không chỉ giới hạn trong lĩnh vực công nghệ thông tin, các doanh nghiệp Việt Nam cũng đang có những bước tiến quan trọng trong công nghệ sinh học và y dược. IDE hiện đang nghiên cứu và phát triển thuốc chống ung thư từ các cây bản địa của Việt Nam. Tôi hy vọng Chính phủ sẽ tiếp tục mở rộng chính sách hỗ trợ không chỉ cho công nghệ số mà còn cho các lĩnh vực công nghệ khác do doanh nghiệp Việt Nam chủ trì.

Tôi cũng hy vọng Chính phủ sẽ có những chính sách hỗ trợ mạnh mẽ hơn cho khu vực tư nhân trong nghiên cứu khoa học và công nghệ. Cần có cơ chế tài trợ, hỗ trợ nghiên cứu cho doanh nghiệp tư nhân, giúp họ phát triển công nghệ có tính ứng dụng cao, góp phần thúc đẩy nền kinh tế và khoa học công nghệ của đất nước.

Nghị quyết 57 không chỉ mở ra con đường phát triển cho công nghệ số trong nông nghiệp mà còn giúp tạo lập một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bền vững. Để tối ưu hóa lợi ích từ nghị quyết này, chúng ta cần sự phối hợp chặt chẽ giữa doanh nghiệp, cơ quan quản lý, viện nghiên cứu và cộng đồng nông dân. Chỉ có như vậy, công nghệ Việt mới thực sự phát huy hết tiềm năng và trở thành nền tảng vững chắc cho sự phát triển của nền kinh tế số nông nghiệp Việt Nam.

Hết

×