Khát vọng hùng cường: Tấm áo trấn thủ và cuộc “giải mã” Quan lang xứ Mường (Bài 3)

Tôi sinh ra sau Giải phóng Miền Nam thống nhất đất nước gần một năm ròng, lúc ấy, Bác đã đi xa được khoảng 6 năm. Lúc ấy, cách thời điểm Hồ Chủ tịch dùng sự tài ba và lòng nhân ái, tinh thần trách nhiệm với dân với nước của mình để cảm hoá, thuyết phục, truyền lửa yêu nước thương nòi cho các vị Quan lang xứ Mường (và những người xung quanh) đã hơn 30 năm.

Và, khi tôi bước chân vào nghề báo, đã hơn nửa thế kỷ trôi qua kể từ ngày Cụ Hồ cảm hóa cụ Đinh Công Phủ theo về với Cách Mạng. Với lòng kính ngưỡng sự tài ba trong thu phục lòng người, sử dụng nhân tài, đoàn kết các dân tộc, tôn giáo, các tầng lớp trong xã hội vì sự nghiệp chung của Bác, tôi đã lần theo lời kể của người trong cuộc, theo và ráp nối các sử liệu, hiện vật còn sót lại, để rồi càng thấm thía hơn về những điều trên. Ngạc nhiên thay, tất cả vẫn sống động như vừa mới hôm qua, sự cảm kích, niềm vui lấp lánh vẫn ánh lên qua từng cuộc trò chuyện. Lấp lánh cả niềm tự hào của chính chúng tôi, khi nghĩ tinh thần đại đoàn kết của Người và truyền thống ấy còn mãi tới hôm nay trên mảnh đất hình chữ “S” này.

Thu phục những dũng tướng “con nhà Lang”

15 năm trước, tôi tìm về vùng Lương Sơn, Đà Bắc (tỉnh Hòa Bình, nay là tỉnh Phú Thọ) để nghe câu chuyện cũ về những vị Quan lang uy quyền một thời. Nghe nói có những đền thờ, di tích quốc gia, các “điền trang thái ấp” cũ với kiến trúc đẹp, cổng xây bằng đá tảng, cây cổ thụ trùm xoà kỳ bí. Đó là nhà của các vị dũng tướng “theo Cụ Hồ” đánh giặc, thuộc dòng dõi Quan lang, Phó Quan lang (tương đương Chủ tịch, Phó Chủ tịch UBND tỉnh sau này) xứ Mường. Tất nhiên các vị đều đã về cõi của người hiền cả rồi.

Cháu của các cụ, có nhà giáo Đinh Công Lạc, cô giáo Đinh Lâm Oanh đón chúng tôi bằng bữa cơm quê. Lâu lắm mới có người đọc nhật ký, thư từ của cha ông họ kĩ đến thế. Cháu của các cụ ở Hà Nội, nghe tin cũng rất mừng, có người về “vùng Mường” đón khách.

Trong nhà của cụ Đinh Công Huy còn nhiều hiện vật quý. Thân sinh của cụ Huy tên là Đinh Công Thịnh, người đã 10 năm làm Tuần phủ tỉnh Hoà Bình (từ 1919 - 1928). Sau này, cụ Huy làm quan Án sát rồi làm Phó Chủ tịch Ủy ban Hành chính Kháng chiến tỉnh Hoà Bình (Phó Chủ tịch UBND tỉnh) đến năm 1958.

Nhà giáo Đinh Công Lạc cho tôi đọc cuốn hồi ký mà cụ Huy “thủ bút” truyền lại. Trong đó có chi tiết: năm 1947, giặc Pháp mời cụ Huy làm Tỉnh trưởng Hòa Bình, cụ vờ đồng ý “bắt tay với ngoại xâm”, rồi tương kế tựu kế, trong “Lễ nhập chức” có đông đủ quan Pháp và tay sai tham dự. Cụ cho triệu tập đông đảo các thân sỹ, trí thức, binh mã của mình tới giết giặc. Sau này, cụ theo Cách mạng và được Bác đặc biệt trân trọng.

Ngày 7/7/1947, Hồ Chủ tịch đã gửi thư cho ông Huy, kèm theo bức ảnh chân dung Hồ Chủ tịch, nội dung thư như sau:

“… Kính gửi cụ Đinh Công Huy.

Vì công việc kháng chiến, đã hơn nửa năm tôi không gặp cụ. Tôi chắc cụ và quý quyến được mạnh khỏe luôn luôn. Nay nhân dịp ông Trần Đăng Ninh, Phái viên Bộ Quốc phòng về kinh lý Hòa Bình, tôi gửi thơ này hỏi thăm cụ và quý quyến. Và tôi gửi tặng cụ một bức ảnh làm kỷ niệm thân ái.

Tôi mong cụ ra sức cổ động thân sỹ, kêu gọi đồng bào Hòa Bình hăng hái tham gia kháng chiến, giúp đỡ bộ đội, tăng gia sản xuất, phát triển Bình dân học vụ.

Đến ngày kháng chiến cứu quốc thắng lợi, thống nhất và độc lập thành công, chúng ta sẽ gặp nhau vui vẻ.

Tôi gửi cụ, quý quyến, và tất cả đồng bào vùng đó, đặc biệt là các cụ phụ lão và các cháu thiếu nhi lời chào.

Thân ái và quyết thắng.

Hồ Chí Minh”.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp cũng gửi thư động viên cụ Huy và kèm theo vật phẩm ý nghĩa là một khẩu súng lục.

Dù tuổi cao sức yếu, đến năm 2025, liên tục phải nhập viện, nhưng lần nào gặp chúng tôi, ông Đinh Công Lạc, con trai cụ Huy cũng xúc động kể về cha, chú mình. Nhiều kỷ vật về Bác, về Đại tướng vẫn được gia đình trân trọng lưu giữ.

Và tôi xúc động, khi tận thấy thấy bức vẽ chân dung Hồ Chủ tịch, với lời đề tặng cho “người nhà lang” treo trang trọng trên tường. Như đã mô tả, việc đích thân Hồ Chủ tịch cũng gửi thư động viên và Đại tướng Võ Nguyên Giáp tặng Giấy khen, kèm theo súng và bảo kiếm tới các cụ Đinh Công Huy, Đinh Công Niết, thật sự là những chi tiết nao lòng trong lịch sử dân tộc.

Tôi hiểu rằng: Bác và Đại tướng đã rất chân tình, trân trọng và đặc biệt “cầu người hiền tài” giúp nước ra sao, nhất là từ khi còn trứng nước cách mạng ở vùng Mường. Khi ấy, các thế lực của Quan lang xứ Mường vẫn còn nhiều lầm lạc khó khăn, nhiều người đi theo các Đảng phái chính trị khác, thậm chí quay súng bắn lại người Cách mạng. Nói khác đi, Bác và Đại tướng đã dùng Tâm, Tài của mình để cảm hoá các “tù trưởng”, quan lang vùng biên ải đưa họ vào khối đại đoàn kết toàn dân.

Tấm lòng của Bác với Phó Quan lang xứ Mường

Một sự kiện quan trọng, có ý nghĩa động viên lớn với dòng họ Đinh Công và tầng lớp lang đạo xứ Mường: vào tháng 9/1949, ông Đinh Công Niết vinh dự được đứng trong hàng ngũ của Đảng cộng sản Việt Nam. Sau này, ông Niết về Hà Nội công tác, nghỉ hưu, sống cuộc đời giản dị và mẫu mực.

Đánh giá về ông, trong cuốn sách “Tây Tiến - 50 năm nhìn lại” của mình, Trung tướng Nguyễn Hòa - nguyên Tư lệnh Quân đoàn I, nguyên bộ đội Tây Tiến, người đã từng làm Tiểu đoàn phó ở cái Tiểu đoàn mang tên Đinh Công Niết (mà ông Niết làm Tiểu đoàn trưởng) kia - đã xúc động viết: “Có được một người như ông Đinh Công Niết, là bởi vì có Bác Hồ với tầm nhìn chiến lược và sáng suốt, đã khơi dậy được sức mạnh và sự dũng mãnh của “quan lang xứ Mường” Đinh Công Niết, đã động viên kịp thời để dòng họ Đinh Công dốc sức phục vụ cách mạng. Đó là yếu tố sống còn”.

Trên xứ Mường, có một Phó Chánh Quan lang (tương đương Phó Chủ tịch UBND tỉnh) rất nổi tiếng nữa là là cụ Đinh Công Phủ. Nhiều tài liệu, nhiều lời kể của các nhà cách mạng lão thành từng “vào sinh ra tử” xâm nhập xứ Mường để giác ngộ cách mạng cho các thế lực quan lang, như cụ Hoàng Ba, sau này cụ sống ở Nam Định, chúng tôi đã gặp phỏng vấn cụ nhiều lần trước khi cụ đã với cõi xa xanh - đều nói về điều này.

Có thời, Bảo tàng Hoà Bình còn trưng bày không ít hiện vật nói lên “tội ác” của các thế lực thống trị trên xứ Mường trước Cách mạng tháng Tám. Các âm mưu ám sát, tiêu diệt các đồng chí lão thành cách mạng đi “gây cơ sở” được cụ Hoàng Ba kể cực kỳ chi tiết và tương đối đáng sợ.

Nhưng rồi, nhờ Tài thu phục lòng người, kêu gọi lòng yêu nước thương nòi, tinh thần trượng nghĩa - với chí làm trai khi “sơn hà nguy biến” - của Hồ Chủ tịch, nhiều người nhà lang khét tiếng xứ này đã “quay đầu lại bờ”. Họ trở thành những hạt nhân nòng cốt, là những người có uy tín hiệu triệu sức người, sức của, tài năng và tâm huyết của nhiều người cùng tham giác Cách mạng.

Tôi đặc biệt dành nhiều thời gian tìm hiểu và tâm đắc với một chi tiết cảm động như thế này: chuyện về chiếc áo trấn thủ ở Việt Nam. Nó đã ra đời trong hoàn cảnh đặc biệt, rồi trở thành biểu tượng xúc động về tình quân dân thắm thiết. Sử liệu viết rõ: vào năm 1946, khi cuộc chiến tranh vệ quốc còn muôn vàn gian khó. Mùa đông khắc nghiệt kéo đến, chiến sỹ ta còn bị đói, rét hành hoành trên diện rộng, Hồ Chủ tịch đã kêu gọi chiến dịch “Mùa đông Binh sỹ”, toàn dân tham gia may áo ấm tặng cho các chiến sỹ giết giặc ngoài sa trường.

Quân nhu cục bấy giờ (sau này là ngành Quân nhu, Tổng cục Hậu cần, Bộ Quốc phòng) cùng các nhà may tài hoa đã có sáng tạo ra chiếc áo trấn thủ vừa ấm áp, vừa thuận tiện khi hành quân và chiến đấu cho các binh sỹ ta. Mô hình áo trấn thủ huyền thoại ấy (với hình ảnh người Vệ quốc đoàn hào hoa và thiện chiến, đội mũ ca lô, mặc áo trấn thủ, đi dép cao su) và cuộc vận động toàn dân may áo trấn thủ phục vụ “Mùa đông Binh sỹ” đã lan rộng khắp cả nước. Chỉ trong hai ngày, người Hà Nội đã quyên góp được tới 30 vạn đồng Đông Dương và số lượng bông, len, đủ làm 50 nghìn lõi bông và vỏ áo trấn thủ. Nhiều vạn bộ áo trấn thủ đã ra đời bằng tinh thần tự nguyện của người dân yêu nước.

Giữa bối cảnh đó, nhiều vùng quê trong cả nước đã trở thành “đại công xưởng” may áo trấn thủ phục vụ chiến dịch Mùa đông binh sỹ do Chủ tịch Hồ Chí Minh phát động. Một ngày, Bác Hồ đã nhận được món quà của người dân từ một ngôi làng cổ kính và văn hiến thuộc xứ Đoài xưa (nay là Hà Nội). Đó là một chiếc áo trấn thủ may từ một lá cờ thờ thần, kèm theo “lá thư” đặc biệt.

Tấm áo may bằng “áo của Thành hoàng”, bằng “lá cờ Thần” thiêng quý ấy đã được khâu bằng tay, với 3 lớp vải màu, dệt thủ công. Lớp 1 màu xanh chàm; lớp 2 vải nỉ đỏ; lớp 3 vải mộc màu vàng. Toàn bộ áo được khâu trần hình quả trám, khâu chỉ màu đen. Khuy áo bện bằng vải, có 4 khuy ở cạnh sườn, 3 khuy ở vai trái. Bên ngoài, trước ngực có khâu đáp 1 miếng vải đỏ trong đó có thêu dòng chữ: “Kính biếu Hồ Chủ Tịch. Toàn dân Văn Sa Quảng Oai - Sơn Tây”.

Bác đã đem tấm áo quý, thiêng mà người dân may tặng Chủ tịch nước đó để gửi lên xứ Mường xa xôi, tặng cho quan Phó Lang Đinh Công Phủ, kèm theo một lá thư.

“Tôi rất vui lòng biết rằng: gần đây dưới sự chỉ đạo của cụ, cùng sự cố gắng của anh em cán bộ và toàn thể đồng bào. Công việc kháng chiến ở khu ta khá tiến bộ, giết khá địch, cướp khá súng.

Tôi gửi biếu cụ 1 chiếc áo trấn thủ. Áo này là đồng bào Quảng Oai, tỉnh Sơn Tây biếu tôi. Cụ mặc ấm, cũng như tôi mặc ấm. Hai cháu ở đây rất ngoan, rất ham học và tiến bộ nhiều.

Chúc cụ khỏe mạnh và nhờ cụ thăm tất cả các cháu, anh em cán bộ và đồng bào khu đó.

Chào thân ái quyết thắng

15.1.1948

Hồ Chí Minh”.

Nhận được thư và quà của Hồ Chủ tịch, gia đình cụ Đinh Công Phủ, đặc biệt là con trai cụ, là ông Đinh Công Đốc đã vô cùng cảm kích. Họ kính cẩn giữ gìn các “bảo vật” đó qua nhiều thế hệ, rồi tặng lại cho Bảo tàng Hòa Bình (nay là tỉnh Phú Thọ) trưng bày. Toàn bộ gia tộc, gia binh nhà họ Đinh ở Mường Diềm đã vận động cư dân toàn cõi Mường rộng lớn, dốc sức theo cách mạng, đánh đuổi giặc.

Dũng tướng Đinh Công Đốc thống lĩnh binh mã cả một vùng rộng lớn dọc sông Đà, tả xung hữu đột, đánh giặc “bách chiến bách thắng” ở Hòa Bình, lên mãi Sơn La, sang Thanh Hoá, tới giáp biên giới Việt Lào. Ông để lại cuốn hồi ký mà khi tiếp cận bản thảo ố vàng từ tay con cháu ông (cụ thể là nhà giáo Đinh Lâm Oanh), chúng tôi đã thật sự ứa nước mắt xúc động.

Có viên sỹ quan Nhật, đã gặp vị thủ lĩnh văn võ toàn tài Đinh Công Đốc, còn xin kết nghĩa anh em, theo đoàn binh sỹ xứ Mường đi đánh giặc cho người Việt Nam, đổi tên họ theo “ông anh” Đinh Công Đốc (ông này tên là I-Si, đổi thành Đinh Công Minh), rồi sau này hy sinh trên đất Việt. Gia đình còn giữ được ảnh vị “tráng binh ngoại quốc” đó, rồi gửi cho người viết bài này.

Hành trình tìm gặp những nhân chứng lịch sử đặc biệt

Và thế rồi, với sự gửi gắm của Giám đốc Bảo tàng tỉnh Hoà Bình hồi đó (và nhiều người muốn tìm hiểu các câu chuyện ý nghĩa trên), vào năm 2010, người viết bài này đã kỳ công đi theo những thông điệp trong lá thư, có chữ ký, dấu triện của Chủ tịch Hồ Chí Minh, đem theo ảnh chụp tấm áo trấn thủ huyền thoại, chúng tôi đi tìm cái vùng quê với các con dân may áo bằng “áo Thành hoàng”, bằng “các lá cờ thờ thần” độc đáo kia.

Lúc đó, hơn 60 năm đã trôi qua, địa giới hành chính thay đổi quá nhiều; những người cắt cờ thần, cắt áo thờ thành hoàng làng và đồ tế lễ “chư vị thần linh” ra để may áo tặng Chủ tịch nước và các binh sỹ “nếm mật nằm gai” ngoài sa trường - ai còn ai mất? Nếu còn sống, họ cũng đã ngoài 80 tuổi cả rồi. Biết bao câu hỏi trên từng bước đường tìm kiếm, gặp gỡ.

Truy mãi trong những văn bản cũ kỹ đến từ hơn nửa thế kỷ trước, chúng tôi chỉ tìm được đến hai chữ “Vân Sa” (Van - Sa) có vẻ “tiềm năng” nhất. Bởi, trong lá thư của Bác gửi Quan Phó lang Đinh Công Phủ như sau (chữ đánh máy bấy giờ không có dấu): “Tấm áo này may bằng cờ thờ thần của dân Vân – Sa, Quảng Oai (Sơn Tây), ngụ ý của nó, vì người mặc tấm áo này được coi như một vị thần”. Thư khác, Bác viết: “Tôi gửi biếu cụ một chiếc áo trấn thủ. Áo này là đồng bào Quảng Oai, tỉnh Sơn Tây biếu tôi. Cụ mặc ấm cũng như tôi mặc ấm”. Quảng Oai bấy giờ không còn thuộc Sơn Tây, Sơn Tây cũng không còn là một tỉnh nữa. Cả vùng Sơn Tây và vùng Quảng Oai (nay đều thuộc vào địa giới hành chính của TP Hà Nội), tuyệt nhiên không có tên xã hay thị trấn nào là “Vân Sa” (tên xã hay thôn?).

Tham vấn ý kiến một nhà nghiên cứu địa phương, ông phân tích: nếu là vùng thuần nông, họ sẽ dâng bông lúa vàng tặng Chính phủ Cụ Hồ. Và, cái miền quê đã tổ chức may áo bằng cờ thần tặng Bác, không thể là làng không có nghề canh cửi hay may mặc truyền thống. Lục tìm các làng tơ lụa, tằm tang, may mặc cổ ở xứ Đoài, tỉnh Sơn Tây (cũ), chúng tôi gặp một địa danh là Vân Sa. Đó là thôn ven đê sông Hồng, nay thuộc vào xã Tản Hồng, huyện Ba Vì (Hà Nội).

Nhật ký điền dã của tôi ghi rõ về các cuộc gặp và trò chuyện với ông Nguyễn Minh Can, ngoại bát tuần, chân chậm mắt mờ, người đã có 22 năm vừa làm Bí thư Đảng ủy vừa làm Chủ tịch UBND xã Tản Hồng.

Ông có nghe chuyện về những ngày cả làng náo nức tập kết ra ngoài đình để may áo trấn thủ, chăn ấm gửi ra chiến trường. Đó là chiến dịch “Mùa đông binh sỹ”, có bài hát cùng tên, khá nổi tiếng, “cổ động” cho sự kiện này, do nhạc sỹ Phan Huỳnh Điểu sáng tác. Đó là lúc những lá cờ khổng lồ “to bằng ngôi nhà 3 gian nhà” được cắt ra, áo vàng của thành hoàng, đồ tế lễ khăn khố, áo nỉ thêu rồng phượng cầu kỳ, võng lọng cờ quạt đều được rỡ tan hoang may áo gửi ra chiến trường.

Cụ Nguyễn Đình Bảo, sinh năm 1929, sống thanh bần trong ngôi nhà cổ, rêu xám ngói âm dương, là cán bộ tiền khởi nghĩa, phụ trách Ban viết sử Đảng của xã, kể: khoảng năm 1947, người đầu tiên về xã vận động bà con may áo phục vụ cách mạng, là cụ Lê Ngọc Bách, Bí thư Chi bộ đầu tiên của xã Tản Hồng chúng tôi. Hồi đó, có bao nhiêu cái máy khâu, bao nhiêu nhân lực hiểu về may mặc được “điều” hết ra đình làng. Đình nằm dưới chân đê, ngày náo nức, đêm rực rỡ ánh đèn. Có cụ già khóc lớn ba tiếng quả quyết vái lạy thành hoàng, xin tha tội cho dân làng dám làm điều “chưa từng thấy”. Rồi họ mới dám rỡ toàn bộ cờ, phướn, áo nỉ, áo thờ, khăn áo tế, cờ đại, cờ nhỏ, tàn lọng. Mỗi lá cờ ấy to bằng ba gian nhà, cắt ra phải may được hàng chục chiếc áo trấn thủ!

Bà Nguyễn Thị Thuy, vợ ông Bảo, người trực tiếp làm tiếp phẩm, phục vụ cơm nước cho chiến dịch may áo trấn thủ phục vụ binh sỹ, bà nhớ y nguyên cảm giác vừa bón cho con ăn, vừa canh cho du kích họp trong căn nhà bí mật. “Chúng tôi bảo nhau, chọn phần phải đẹp nhất, ấm nhất, may chiếc áo đẹp nhất, gửi biếu Cụ Hồ” – bà Thuy tự hào.

Với tấm lòng của Bác, người nhà lang đã dốc lòng theo Cách mạng. Sau Tổng khởi nghĩa, cụ Đinh Công Phủ được cử làm Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Hành chính (nay là UBND) tỉnh Hoà Bình. Năm 1947, Hồ Chủ tịch viết thư khen ngợi cụ Phủ với khẩu hiệu oanh liệt: “Họ Đinh thề không đội trời chung với giặc Pháp”. Đại tướng Võ Nguyên Giáp cũng gửi thư khen cụ Phủ và thân sỹ trong vùng vào ngày 6/6/1947. Bản thân con trai cả cụ Phủ, là ông Đinh Công Đốc, đã tả xung hữu đột đánh giặc, rồi sau này làm Tiểu đoàn phó Tiểu đoàn 97, Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn Độc lập 930, Phó Giám đốc Trường Quân chính Tây Bắc. Ông vinh dự được Nhà nước Việt Nam trao tặng Huân chương kháng chiến Hạng Nhất.

Vậy là, tấm áo duy nhất được “chính danh” may bằng cờ, áo thờ thần linh (thành hoàng) đã được những người yêu nước ở Vân Sa gửi tặng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Để rồi, với khát vọng đoàn kết dân tộc để giải phóng quê hương, Bác đã đem tấm áo ấy tặng Phó Quan lang (nôm na là “Phó vương” xứ Mường) Đinh Công Phủ với những lời nghĩa tình mà đến tận hôm nay, đọc lại, chúng ta vẫn luôn thấy rưng rưng cảm động.

Tấm áo trấn thủ được “biếu” lên xứ Mường rừng xanh núi đỏ, bên cạnh việc thể hiện “chiến lược dùng người”, đó còn là cái Tình của Bác với đồng bào ở nơi xa xôi. Cô giáo Đinh Lâm Oanh, cháu nội ông Đinh Công Phủ xúc động nói với chúng tôi: Tôi luôn tin, vì được may bằng một lá cờ thờ thần, nên chiếc áo đó, dù bị lưu lạc bao nhiêu, vẫn không thể nào “thất lạc”.

Nhà sử học Dương Trung Quốc, khi tiếp cận với tài liệu trên do chúng tôi mang tới, đã nhấn mạnh ý nghĩa của câu chuyện: “Chiến lược dùng người tài của Chủ tịch Hồ Chí Minh”.

“Việc thu phục các “tù trưởng” vùng cao để họ được đóng góp cho sự nghiệp chung, chính nghĩa của quốc gia, cũng là truyền thống của dân tộc ta, nó thể hiện qua các rất nhiều triều đại. Xưa cũng vậy và nay cũng vậy.

(…) Trong thời kỳ thực dân Pháp đô hộ, chúng rất thâm độc với chính sách “chia để trị”, chúng “khai thác” sử dụng các thủ lĩnh địa phương, nhằm gây ra các mâu thuẫn dân tộc để thực hiện mục đích xấu của chúng. Cho nên, việc Đảng, Bác Hồ thu phục được họ, dẫn dắt họ đi theo con đường sáng, là một thành công rất lớn. Điều đó đã không chỉ góp phần quan trọng phá vỡ các âm mưu chia rẽ, xâm lược của địch; mà nó còn tạo cơ hội cho bà con các dân tộc vùng cao được phát triển, đóng góp cho tổ quốc một cách bình đẳng. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã rất tâm đắc quan điểm như thế, Người coi đó là một vấn đề vấn đề chiến lược”, Nhà sử học Dương Trung Quốc nói.

Đón đọc Bài cuối: Muốn hùng cường, phải có khát vọng

×