Luật Đấu thầu cũng cần… "cấp cứu"

Tháng 3/2023, trong phiên tòa xét xử nguyên Viện trưởng Bệnh viện Tim Hà Nội, Gs.Ts Nguyễn Quang Tuấn, có một câu hỏi được đặt ra: “Đối với 4 gói thầu năm 2017, lý do thật sự của việc chỉ đạo thầu rút gọn với lý do cấp bách là gì?”.

Bác sĩ Tuấn – chuyên gia tim mạch hàng đầu Việt Nam – trả lời không hề né tránh: Năm 2017, Hà Nội chủ trương đấu thầu tập trung, nhưng quá trình này diễn ra rất chậm. Theo quy định, vật tư y tế cần phải được đấu thầu xong trong quý I/2017. Nhưng thực tế, đến cuối năm, kết quả vẫn chưa có. Nếu bệnh viện chờ đúng quy trình, thì đồng nghĩa với việc cả năm 2017 không có vật tư để khám chữa bệnh, không thể cấp cứu bệnh nhân, và có nguy cơ… đóng cửa.

Tình thế buộc ông Tuấn – với tư cách người đứng đầu một trong những bệnh viện tuyến cuối – phải lựa chọn. Và ông đã lựa chọn “vay” vật tư từ hai công ty Hoàng Nga và Kim Hòa Phát để dùng trước. Hành vi ấy, theo quy định, là “sai”. Và ông không biện minh: “Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm”. 

Nếu chỉ nhìn bằng con mắt pháp lý, cái sai là rõ ràng. Và thực tế ông Tuấn đã phải gánh chịu!

Nhưng nếu soi từ góc nhìn nhân đạo và thực tế vận hành bệnh viện – nơi sinh mạng con người nhiều khi được tính bằng “giờ vàng”, nơi từng phút giây là sinh tử – thì cái “sai” đó lại mang dáng dấp của một hành động… hợp lý trong nghịch cảnh. Bởi quan trọng hơn, khi một nhà quản lý bệnh viện, một bác sĩ chịu án tù vì tìm cách duy trì hoạt động cứu người – thì có lẽ đã đến lúc ta cần “cấp cứu” lại chính các quy định khiến người ta phải sai- nếu muốn làm.

Câu chuyện không dừng lại ở một phiên tòa hay một bản án. Trong phiên thảo luận tổ của Quốc hội chiều 17/5/2025 về sửa đổi Luật Đấu thầu, Tổng Bí thư Tô Lâm đã có phát biểu gây chú ý: “Mục tiêu của đấu thầu là để ngăn chặn tiêu cực, nhưng thực tế có ngăn được không, hay vẫn thông thầu?”.

Câu hỏi ấy không chỉ chất vấn hiệu quả thực tế của luật, mà còn vạch ra một nghịch lý lớn: Nhiều năm qua, tiền đầu tư công không tiêu được hết, trong khi nhu cầu phát triển đất nước rất lớn. Không phải vì thiếu tiền, mà vì… hết năm vẫn chưa làm xong các bước chọn thầu, mở thầu, chấm thầu.

“Làm gì còn thời gian thực thi, trong khi tiền ngân sách phải trong năm”, Tổng Bí thư nói, và thẳng thắn trước hiện trạng: “Đầu tư công quý I gần như không tiêu được cái gì cả vì vướng luật”.

Luật Đấu thầu, như cách Tổng Bí thư đánh giá, đang mang bốn cái “tội”, mà là “tội nặng”: Chậm tiến độ phát triển, chất lượng kém, hư hỏng, mất cán bộ, và không tiết kiệm. Đó không chỉ là hệ quả kỹ thuật, mà là hệ quả chính sách. Luật sinh ra để tiết kiệm và minh bạch, nhưng thực tế lại làm chậm tiến độ, làm nảy sinh tiêu cực và cũng chẳng tiết kiệm được. Không thể không đặt lại vấn đề: Nếu luật không đạt được mục tiêu, thì chính nó cần phải được “đấu thầu lại”?!

Với riêng ngành y tế, một trong những nghịch lý rõ nhất được Tổng Bí thư nêu ra là: “Với cách đấu thầu thuốc như đấu giá, người bệnh Việt Nam không tiếp cận được với thuốc tiên tiến của thế giới”. Hệ quả là người bệnh phải đi mua thuốc xách tay, tạo điều kiện cho hàng lậu, hàng giả.

Trong khi đó, bệnh viện lại cấp phát thuốc không ai uống, gây lãng phí. Máy móc hiện đại nhập về thì thiếu vật tư, thiếu điều kiện sử dụng. Hệ thống quy định – vốn được thiết kế để quản lý chất lượng và chi phí – lại đang làm giảm chất lượng phục vụ và tăng chi phí xã hội. Đó là “tội của các quy định và tội của việc thực thi”, Tổng Bí thư kết luận.

Phát biểu mang tính hình tượng của ông Tô Lâm khiến nhiều người không khỏi giật mình: “Xây nhà, tôi không đấu thầu, tôi tìm ông kiến trúc sư, tìm ông xây dựng giỏi nhất làm cho tôi. Công trình nhà nước cũng phải trách nhiệm như với nhà mình”. Một câu nói đời thường nhưng đầy sức gợi: Tại sao khi tiêu tiền cá nhân, người ta ưu tiên chất lượng và hiệu quả, còn khi tiêu tiền ngân sách – vốn là tiền dân – thì lại phải qua hàng loạt quy trình máy móc, thậm chí đôi khi chỉ để… tránh trách nhiệm?

Ở đây, vấn đề không chỉ là ở luật, mà là ở tư duy về pháp luật. Chúng ta không thể cho phép tồn tại một thứ luật để kiểm soát tiêu cực mà lại khiến người làm với mục tiêu đúng cũng không dám làm. Không thể xây dựng một hệ thống quy định mà mọi quyết định đều bị đóng khung bởi sợ hãi và cứng nhắc.

Bài học từ bác sĩ Nguyễn Quang Tuấn cho thấy thế giới thực tế luôn có những tình huống luật không tiên liệu được, hoặc có tiên liệu cũng để kệ - bất chấp hậu quả - miễn là đúng quy định, quy trình. 

Việc sửa đổi Luật Đấu thầu cần đặt trong tâm thế ấy: Không chỉ để “rút ngắn quy trình”, mà còn để những người thực thi được đàng hoàng mà làm-cũng là để những người vi phạm phải tâm phục khẩu phục nếu làm sai mà bị xử lý.

Luật Đấu thầu, nếu không được “cấp cứu” bằng một cuộc phẫu thuật chính sách thực sự, thì nó sẽ tiếp tục là căn bệnh mãn tính của hệ thống hành chính – nơi ai cũng có tiền, có ý tưởng, có trách nhiệm… nhưng không dám làm vì sợ “sai luật”.

Suy cho cùng, còn đặt ra vấn đề “dám nghĩ dám làm”, còn có những việc khiến cán bộ phải “vượt rào” thì rõ ràng các quy định ấy vẫn chưa hoàn thiện.

×