Nghệ sĩ ưu tú Đức Lưu: “Tôi hạnh phúc khi mọi người vẫn nhận ra Thị Nở tuổi 87”

Nhẹ nhàng, từ tốn trong từng cử chỉ và minh mẫn, tinh tế trong từng câu đối thoại, nghệ sĩ ưu tú (NSƯT) Nguyễn Thị Đức Lưu dễ làm người đối diện cảm nhận về một nhà giáo, nhiều hơn là một diễn viên đã định danh trên màn ảnh Việt Nam những năm 80 thế kỷ trước với vai “Thị Nở” khắc sâu trong lòng khán giả: “Điều quan trọng nhất đối với tôi không phải là những danh hiệu. Ở tuổi 87, tôi cảm thấy mỗi ngày trôi qua là một ngày vui khi mình đã trải qua những năm tháng tuyệt vời nhất trong cuộc đời một người nghệ sĩ. Đã hơn 40 năm trôi qua, nhưng khi tôi đi chợ, ngồi uống trà, nhấm nháp cốc bia hơi vỉa hè, hay đi làm các chương trình từ thiện… mọi người vẫn nhận ra tôi và ồ lên: “Ơ kìa, cô Nở!”

Hẹn phóng viên Dân Việt ở quán cafe cạnh ngôi đình Trung Tự (Đống Đa, Hà Nội), NSƯT Đức Lưu trong trang phục giản dị nở nụ cười hiền hậu “bật mí” các nhân viên phục vụ tại đây coi bà như người thân trong nhà: “Tôi còn có cái bàn làm việc đặt ở bên trong kia kìa”. Biết chúng tôi vừa đi đường nắng tới điểm hẹn, bà đã nhờ chủ quán chuẩn bị sẵn cho cốc nước lọc giải khát. Xong đâu đấy, bà mới dẫn chúng tôi vào nhà riêng nằm sâu trong ngõ nhỏ mát mẻ, yên tĩnh, bắt đầu cuộc trò chuyện cùng Dân Việt.

43 năm trước, bà đã nổi tiếng với vai Thị Nở trong bộ phim kinh điển “Làng Vũ Đại ngày ấy” của đạo diễn – NSND Phạm Văn Khoa. Gần nửa thế kỷ trôi qua, bà có bất ngờ khi nhiều người vẫn nhận ra, vỗ tay chào đón bà tới với chương trình “Bữa Cơm Yêu Thương” do Báo Nông Thôn Ngày Nay/Báo điện tử Dân Việt tổ chức, trao tặng suất ăn 0 đồng cho bệnh nhân, người nhà bệnh nhân Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương vào thứ 7 hàng tuần?

- Cảm xúc đầu tiên chạm vào trái tim tôi khi tới với Bữa Cơm Yêu Thương là sự hâm mộ. Tôi cảm thấy rất hâm mộ các bạn, những nhà hảo tâm đã cùng nhau chung sức, tạo nên một chương trình từ thiện vô cùng ý nghĩa, giúp đỡ các hoàn cảnh khó khăn không may mắc bệnh hiểm nghèo.

Bữa cơm giản dị nhưng chứa đựng bao tâm huyết, tình cảm của mọi người, của cộng đồng, giúp những người yếu thế cảm thấy được an ủi, sẻ chia, có điểm tựa niềm tin vươn lên trong cuộc sống. Trong chừng mực nhất định, bữa cơm của các bạn hiện nay cũng giống với “bát cháo hành” mà Thị Nở dồn tất cả tình yêu thương vào đó để nấu cho Chí Phèo, giúp Chí Phèo thức tỉnh.

Ngồi trò chuyện, sau đó trực tiếp trao từng suất cơm cho các bệnh nhân, tôi cảm thấy… buồn! Vẫn còn nhiều cảnh đời nhọc nhằn, éo le, túng quẫn quá! Không ít cảnh đời còn khổ hơn cả trong phim, bởi dù gì thì Chí Phèo, Thị Nở vẫn còn có tình yêu, còn họ thì không!

Điều tôi thực sự bất ngờ, xúc động là trong hoàn cảnh bần cùng, bệnh nhân, người nhà bệnh nhân dường như đã tạm quên đi hết những lo lắng, vất vả hàng ngày để dõi theo suốt cuộc giao lưu với tôi. Một số người đã khóc vì hạnh phúc khi có dịp gặp gỡ, được cầm tay tâm sự thân tình, chụp ảnh cùng “cô Nở”.

Những tình cảm mà khán giả dành cho bà là điều mà không phải NSƯT, NSND nào cũng có được…

- Trong sự nghiệp của mình, mỗi khi đứng trên sân khấu, trong mọi hoàn cảnh, tôi luôn cố gắng có màn trình diễn tốt nhất, mang lại những khoảnh khắc khó quên nhất cho khán giả. Tôi thấy khán giả rất thông minh, rất công bằng. Họ nhận ra những người nghệ sĩ chân chính, luôn ở bên ca ngợi, động viên, thậm chí ngưỡng mộ mình.

Trước đây, khi gia đình tôi ở trên phố Mã Mây (Hà Nội), mỗi khi tôi đi chợ Bắc Qua, những người bán hàng cứ đưa đồ ăn vào trong giỏ, nào là thịt, su hào, cà rốt, bánh trái, hoa quả… kèm theo nụ cười: “Cô Nở ăn đi, không phai trả tiền đâu!”. Hay có người còn bỏ cả hàng quán, chạy ra cầm tay xem da thịt cô Nở thế nào… Những tình cảm ấy khiến tôi rất xúc động, hạnh phúc. Như vậy là những lao động nghệ thuật của mình đã được mọi người công nhận, điều đó quan trọng hơn mọi danh hiệu.

Trong cuộc sống, bà thích được gọi là cô Nở hay NSƯT Đức Lưu?

- Cô Nở, nghe gọi như vậy tôi thấy thân mật hơn, như người nhà. Phải thành thật yêu thương mình lắm thì họ mới nói ra tiếng nói từ tấm lòng, từ trái tim như vậy.

Thị Nở trong phim có điểm gì chung với “cô Nở” Đức Lưu ngoài đời, thưa bà?

- Giống nhất là tình yêu chung thủy. Trong phim, Chí Phèo và Thị Nở tới với nhau hoàn toàn từ trái tim, từ tình yêu vô điều kiện. Tôi và chồng mình (cố GS.TS Trần Hạ Phương – PV) cũng vậy. Chồng tôi là trí thức, học tập ở Đức về biết bao người để ý. Tôi lúc đó cũng là một diễn viên thuộc hàng “sô-lít” của Tổng cục chính trị, được nhiều người săn đón. Vậy mà chúng tôi đã gặp được nhau, đến với nhau như một định mệnh!

Trong cuộc trò chuyện với chúng tôi, cứ khoảng chục phút, NSƯT Đức Lưu lại nhắc tới người chồng đã qua đời cách đây 13 năm. Mọi kỷ vật của GS.TS Trần Hạ Phương đều được nghệ sĩ Đức Lưu giữ gìn cẩn thận, nhớ từng chi tiết liên quan tới những bức tranh, bức ảnh của gia đình treo xung quanh tường nhà. Trên tầng 2, giá sách của ông vẫn y nguyên. Ngay cả cuốn từ điển tiếng Đức nhỏ bằng bao diêm được ông cầm theo tranh thủ học thêm ngoại ngữ mỗi khi đi tàu di chuyển trên đất khách cũng được bà nâng niu, như thể cảm nhận thấy chồng mình vẫn luôn ở bên. NSƯT Đức Lưu bảo, thế hệ của bà là như vậy, học ngày học đêm, học mọi lúc mọi nơi và làm việc, cống hiến hết mình vì đam mê…

Bà thuộc lớp diễn viên khoá I Trường Điện ảnh Việt Nam cùng lứa với NSND Trà Giang, Thuỵ Vân, Thế Anh - những nghệ sĩ vô cùng tài năng. Hành trình được chọn vào vai Thị Nở của bà chắc hẳn cũng có những kỷ niệm khó quên?

- Tôi còn nhớ, thời điểm đó, NSND, đạo diễn Phạm Văn Khoa đã tìm được Chí Phèo, Lão Hạc, nhưng vẫn chưa tìm được diễn viên vào vai Thị Nở. Ông đã đi khắp cả nước, thử 8-9 người mà chưa ưng ý. Không biết thế nào mà một hôm, đạo diễn tới nhà mời tôi đi quay thử.

Hôm đó, tôi tới trường quay mặc cái váy đụp, mang theo một cái khăn quấn đầu. Chẳng biết vì sao lúc đó tôi đang quấn khăn, ngắm nghía mình trong gương, bỗng tự nhiên đưa tay lên kéo sập cái vành khăn xuống giữa ngang trán. Động tác ấy không hề có sự chuẩn bị, cứ như là “trời cho” mình vậy. Chỉ một động tác ấy thôi mà mọi người có mặt tại trường quay từ hoá trang, quay phim tới đạo diễn đều ồ lên: “Cô Nở đây rồi!”.

Sau này, cũng có nhiều người, trong đó có giới báo chí các bạn thắc mắc hỏi đạo diễn Phạm Văn Khoa vì sao ông lại chọn một người đẹp như nghệ sĩ Đức Lưu vào vai một người đàn bà “xấu ma chê quỷ hờn” như Thị Nở? Ông đã trả lời: Với người phụ nữ vốn được coi là biểu tượng cho cái đẹp, họ sinh ra xấu xí đã là một thiệt thòi quá lớn, số phận hẩm hiu. Trong truyện cổ tích, hình phạt lớn nhất của phù thuỷ đối với phụ nữ là tước đi sắc đẹp của họ. Chính vì vậy, đạo diễn đã chủ ý lấy người đẹp đóng vai xấu. Đó cũng là một cách ẩn ý, bên trong vẻ ngoài xấu xí của Thị Nở là một tâm hồn đẹp, một người có thể thức tỉnh Chí Phèo, giúp Chí Phèo có những ngày tháng đẹp nhất trong cuộc đời mình. Nhờ “bát cháo hành” của Thị Nở mà lần đầu tiên trong đời Chí Phèo cảm nhận được những âm thanh bình dị, thường nhật như tiếng chim hót, tiếng cười nói của những người đi chợ, tiếng anh thuyền chài gõ mái chèo đuổi cá… và biết thế nào là tình yêu!

Trong sự nghiệp của mình, bà chỉ đóng đúng hai phim: Vào vai Mận trong phim “Cô gái công trường” của NSƯT Nguyễn Tiến Lợi năm 1960 và vai diễn huyền thoại Thị Nở trong phim “Làng Vũ Đại ngày ấy” năm 1982. Vì sao vậy?

- Nếu như tôi bất ngờ 1 khi nhận được vai diễn Thị Nở đưa mình lên đỉnh cao, như một hiện tượng của điện ảnh Việt Nam, được mọi người tung hô; thì tôi còn bất ngờ 10 khi mình nổi tiếng nhất cũng là lúc…mất nghề! Có thể ví như tôi bị rơi từ đỉnh cao xuống vực sâu, hẫng hụt vô cùng.

Ngày đó, Hà Nội có 7 rạp chiếu bóng thì cả 7 rạp đều chiếu phim “Làng Vũ Đại ngày ấy”. Phim có 7 cuốn, mỗi cuốn 15 phút, rạp này chiếu gần xong thì rạp kia đã đợi sẵn, luân phiên nhau chiếu trong cả tuần. Có thể nói là tôi như “lên tiên”, tới các rạp ra mắt phim, khán giả vỗ tay rào rào, ai cũng muốn gặp gỡ Thị Nở, không thể ra về nổi.

Vậy mà sau “Làng Vũ Đại ngày ấy”, tôi không thể có thêm vai diễn nào khác, bởi mỗi khi xuất hiện đều bị “đóng đinh” vào hình ảnh Thị Nở. Năm 2009, tôi đã được đạo diễn Đặng Nhật Minh mời thử vai mẹ của liệt sĩ Đặng Thuỳ Trâm trong phim “Đừng đốt”. Như khi đi thử vai, tôi không được Bộ Văn hoá – Thông tin phê duyệt. Lý do “Đừng đốt” là một bộ phim theo dòng chính kịch lịch sử. Nhưng nhìn thấy tôi, khi tôi chưa cần diễn thì mọi người đã cười ầm lên “Thị Nở kìa”, như vậy sẽ hỏng phim!

Thời gian sau đó, chẳng ai dám mời tôi đóng phim nữa, tôi buồn, ốm cả năm. Đam mê nghiệp diễn mà không được diễn thì còn gì buồn hơn (?!).

Đó chắc hẳn là những ngày tháng vô cùng khó khăn và bà làm cách nào để có thể trở lại trạng thái cân bằng trong cuộc sống?

- Tôi cảm thấy mình rất may mắn khi có một người chồng tuyệt vời. Chồng tôi là trí thức, là một trong những người Việt Nam đầu tiên được Bác Hồ cử sang Đức học tập tại Trường Đại học kỹ thuật Dresden nên rất trân trọng nghệ sĩ, rất hãnh diện khi vợ mình là một nghệ sĩ. Chồng tôi làm mọi việc trong nhà, chăm sóc con cái để tôi có thể tập trung vào hoạt động nghệ thuật. Mỗi khi tôi đi quay phim về mệt mỏi, chồng tôi đã chuẩn bị cơm nước chu đáo, ngồi động viên tôi. Trời nóng bức, ông đã chuẩn bị trái cây, nước hoa quả cho tôi ăn uống lấy sức cho ngày quay tiếp theo.

Vậy mà khi tôi nổi tiếng với vai Thị Nở, đi ra đường chồng tôi còn bị trêu ghẹo, xúc phạm ví chồng tôi như Chí Phèo. Càng nghĩ, tôi càng trân trọng chồng mình nhiều hơn bởi không có nhiều người đàn ông bản lĩnh, hiểu và yêu thương vợ mình đến vậy.

Sự quan tâm của chồng là “liều thuốc trái tim” giúp tôi trở lại trạng thái cân bằng trong cuộc sống. Tôi thầm nghĩ, thôi thì “thà một phút huy hoàng rồi chợt tắt”, mình có một vai diễn để đời như vậy còn mong ước gì hơn nữa. Khi mình hiểu chính mình, hiểu được giá trị sống của mình thì dù cuộc sống có khó khăn, thử thách nhiều như thế nào đi nữa, mình đều có thể vượt qua.

Sự nghiệp diễn xuất khép lại ngay khi đang ở đỉnh cao nhưng nghệ sĩ Đức Lưu biết cuộc sống còn vô vàn điều thú vị khác đang chờ đón. Thời gian sau, bà tìm thấy niềm vui khi làm công tác đối ngoại ở Thành uỷ Hà Nội; tham gia thành lập Đại học Công nghệ và Kinh doanh Hà Nội, và đặc biệt hạnh phúc khi có thể giúp đỡ được nhiều người yếu thế trong các hoạt động từ thiện trên mọi miền Tổ quốc. Càng đi nhiều nơi, quen biết nhiều người thuộc mọi ngành nghề trong xã hội, bà càng thấy càng mình may mắn và muốn chia sẻ may mắn của mình cho người khác.

Nhìn lại những trải nghiệm trong cuộc đời mình, bà quan niệm thế nào về cái đẹp?

- Tôi nghĩ vẻ đẹp của người Việt Nam có từ cội nguồn, truyền thống dân tộc. Thế hệ chúng tôi và các bạn sau này may mắn được kế thừa. Khi mới 14-15 tuổi, tôi tham gia đoàn văn công Trung đoàn Công binh 151 (nay là Lữ đoàn công binh công trình 229) đi biểu diễn phục vụ quân đội khắp các chiến trường Trường Sơn. Thời điểm đó, chúng tôi chủ yếu ca hát, diễn các tiểu phẩm khoảng 10-15 phút, đón ý nhau, “tung hứng” mang tới niềm vui, những giây phút thư giãn hiếm hoi cho bộ đội.

Chúng tôi diễn xuất rất bản năng, không ai được học tập qua trường lớp nào cả nhưng tất cả đều chuyên tâm, sống hết mình với vai diễn. Mãi tới khi đi học Trường Điện ảnh, chúng tôi mới được học cách phát âm, nói sao cho tròn vành rõ chữ, tiếng cao, tiếng thấp để biểu hiện tình cảm; học kỹ thuật diễn, thể hình… từ đó tìm tòi, sáng tạo thêm để có thể làm tốt nhất công việc.

Mỗi người có một quan niệm khác nhau nhưng với tôi, cái đẹp nằm chính trong quá trình lao động, sáng tạo, cống hiến không ngừng nghỉ.

Các bạn trẻ bây giờ rất xinh đẹp, có nhiều điều kiện học tập. Tôi đã đi nhiều nước và cảm thấy hãnh diện khi phụ nữ Việt Nam trong tà áo dài truyền thống luôn nổi bật giữa đám đông, khiến nhiều người phải trầm trồ. Tôi cũng từng đến thăm những trường huấn luyện hoa hậu. Các em rất đẹp, được trang bị nhiều kiến thức về ứng xử, dinh dưỡng, thể thao… để có thể nâng tầm cái đẹp, có được vẻ đẹp trí tuệ, của lòng nhân ái thông qua các hoạt động vì cộng đồng.

Theo bà, những nghệ sĩ trẻ hiện nay cần học học thêm điều gì để có những vai diễn để đời?

- Có hai yếu tố là đam mê và hy sinh vì nghệ thuật. Với thế hệ chúng tôi thì đó còn là hy sinh cho Tổ quốc, ý thức trách nhiệm của người nghệ sĩ rất cao mỗi khi bước lên sân khấu.

Không có đam mê thì bạn sẽ bị “trượt” ra ngay. Khi có đam mê, bạn sẽ ngày đêm suy nghĩ về nó, kể cả trong giấc mơ cũng mơ thấy vai diễn, trăn trở làm sao để có thể diễn tốt hơn chứ không bao giờ dừng lại, không bao giờ thoả mãn. Khi đó bạn sẽ mạnh mẽ dấn thân, tìm tòi, học hỏi, khổ luyện để có thể phục vụ khán giả chứ không màng tới những lợi ích, những hợp đồng kinh tế sau mỗi vai diễn. Tôi tin thành công sẽ tới với những nghệ sĩ hội đủ hai yếu tố kể trên.

Nhìn lại cả sự nghiệp của mình, NSƯT Đức Lưu nở nụ cười mãn nguyện khi bà đã có một vai diễn để đời, có một gia đình hạnh phúc, con cháu thành đạt trong công việc, học tập. Mỗi ngày trôi qua đối với nghệ sĩ Đức Lưu là một ngày vui. Bà bảo mình vẫn đủ sức nay đây, mai đó. Sau mỗi chuyến đi thiện nguyện trở về, bà lại thấy mình khoẻ hơn khi được tiếp thêm năng lượng từ các bạn trẻ…

Bà luôn thừa nhận mình là một người may mắn. Phải chăng đó chính là lý do khiến bà mải miết với các hoạt động từ thiện suốt gần 30 năm qua?

- Tôi đã nói với nhiều người, ở tuổi này, tôi đã nhận được nhiều quá và tôi muốn chia sẻ may mắn của mình với những mảnh đời khốn khó. Hành trình thiện nguyện của tôi bắt đầu từ năm 1996 với chuyến đi cùng một người bạn là bác sĩ, tới đảo Bạch Long Vĩ khám chữa bệnh, tặng thuốc cho bà con. Chứng kiến cuộc sống khó khăn, thiếu thốn của người dân nơi đây, đặc biệt là về thuốc men và thực phẩm, tôi thấy lòng mình mở ra. Tôi tự nhủ, việc thiện là việc mình sẽ làm đến hết đời.

Gần 30 năm qua, tôi đã đi đến những vùng sâu vùng xa, vùng lũ, các viện dưỡng lão, trại trẻ mồ côi… Cứ nơi nào còn gian khó, còn thiếu thốn, tôi cùng các nhà hảo tâm lại tìm tới. Tôi từng dùng toàn bộ tiền tiết kiệm để mua áo ấm cho trẻ em vùng cao, trao quà cho bệnh nhân ung thư. Cách đây mấy năm, tôi cũng đã xin được tiền ngân sách xây trường, làm cầu cho học sinh Hà Giang.

Trong hành trình thiện nguyện đã qua, có hình ảnh, kỷ niệm nào khiến bà day dứt nhất?

- Đó là thảm hoạ lũ quét làng Nủ (Lào Cai) hồi tháng 9 năm ngoái. Tôi bị ám ảnh bởi cuộc sống của người dân vùng cao nghèo khổ quá, để tìm được một mảnh đất dựng nhà chắc chắn, yên tâm lao động đâu có dễ. Cứ mỗi khi có tin bão lũ, lòng tôi lại thấp thỏm không yên.

Tôi đi từ thiện vùng cao đợt nào về cũng sụt vài cân vì thương cảm, lo lắng cho dân nghèo, không sao chợp mắt được. Đến bữa ăn, trẻ con cứ đứng xung quanh nhìn mình với những ánh mắt biết nói. Vậy là tôi lại nhường phần ăn của mình cho các cháu.

Nghệ thuật, suy cho cùng cũng hướng tới việc làm cho cuộc sống tốt đẹp hơn. Nhà văn Nam Cao từng bày tỏ quan điểm của mình trong truyện ngắn “Trăng Sáng”: “Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối. Nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp sống lầm than”.

Với việc gắn mình với các hoạt động từ thiện, tôi nghĩ mình vẫn đang được làm nghệ thuật, chỉ là một cách khác mà thôi!

Biết đâu, chính những suất ăn, chiếc áo ấm… nhận được từ tôi và các nhà hảo tâm sẽ giúp em nhỏ ở một “góc núi” nào đó có thêm động lực, quyết tâm, cố gắng học tập thật giỏi để sau này trở thành một thầy giáo, một bác sĩ, một nhà báo… hay một nghệ sĩ chân chính, tiếp nối hành trình của chúng tôi.

Xin cảm ơn NSƯT Đức Lưu về cuộc trò chuyện thân tình. Xin chúc bà luôn mạnh khoẻ, tiếp tục dõi theo, cổ vũ cho sự phát triển của điện ảnh Việt Nam và lan toả được nhiều hơn tình yêu thương, lòng nhân ái trong cộng đồng!

×