Người Sa Đà từng có 3 họ xưng đế ở Trung Hoa, vì sao lại biến mất?

Dân tộc Sa Đà (沙陀, Shātuó) là một hiện tượng đặc biệt trong lịch sử Trung Hoa. Họ khởi nguồn chỉ là một bộ lạc nhỏ bé, du mục tại rìa đông nam bồn địa Chuẩn Cát Nhĩ (Tân Cương ngày nay), thường bị các thế lực lớn như Đột Quyết, Hồi Hột hay Thổ Phồn áp bức, xua đuổi. Thế nhưng, bằng sức mạnh quân sự và sự khéo léo thích ứng, người Sa Đà từng ba lần dựng nên triều đại, thống trị miền Bắc Trung Quốc trong thời kỳ Ngũ Đại Thập Quốc. Song sau cùng, họ lại hòa tan vào các dân tộc lớn hơn, biến mất khỏi lịch sử như một cơn sóng thoáng qua.

Sự quật khởi của dân tộc Sa Đà

Theo các ghi chép trong Cựu Đường thư và Tân Đường thư, người Sa Đà vốn có nguồn gốc từ bộ lạc Xử Nguyệt, một nhánh của Tây Đột Quyết. Tên gọi “Sa Đà” (nghĩa là “gò cát”) bắt nguồn từ đặc điểm địa hình vùng đất họ cư trú – những dải cồn cát ven bồn địa Chuẩn Cát Nhĩ. Trong một số văn hiến, họ còn được gọi là Chu Da (朱邪) hoặc Xử Nguyệt (處月).

Ngay từ đầu thế kỷ VII, thủ lĩnh bộ lạc Xử Nguyệt đã từng theo quý tộc A Sử Na Di Xạ (thuộc hoàng tộc Đột Quyết) vào Trường An, thể hiện sự gắn bó với triều Đường. Nhưng trong hầu hết lịch sử, Sa Đà phải xoay xở giữa các thế lực lớn, khi thì quy phục, khi thì chống cự, để tìm đường sinh tồn.

Thế kỷ VIII là thời kỳ biến động lớn. Loạn An Sử (755–763) khiến nhà Đường suy yếu, Tây Vực rơi vào tay Hồi Hột và Thổ Phồn. Người Sa Đà, vốn bị kẹp giữa hai cường quốc này, phải di cư liên tục.

Năm 809, để thoát khỏi sự kiểm soát của Thổ Phồn, thủ lĩnh Chu Da Tận Trung dẫn toàn bộ bộ chúng chạy sang nương nhờ nhà Đường. Trên đường rút chạy, họ liên tục bị truy kích, từ ba vạn người chỉ còn lại chưa tới hai nghìn tới được Linh Châu (Ninh Hạ ngày nay). Chu Da Tận Trung tử trận, con là Chu Da Chấp Nghi kế vị.

Đây là bước ngoặt quan trọng: từ một bộ lạc du mục vùng biên, Sa Đà chính thức được triều đình Đường cho định cư ở biên viễn Hà Sáo. Họ trở thành nguồn binh lực quý báu cho triều đình, nổi tiếng thiện chiến, trung thành và sẵn sàng làm lính đánh thuê trong các cuộc chinh phạt.

Con đường thăng tiến của người Sa Đà gắn liền với các thủ lĩnh họ Chu Da, sau đổi sang họ Lý khi được ban quốc tính. Chu Da Chấp Nghi được phong Âm Sơn đô đốc phủ binh mã sử, đặt nền móng cho gia tộc quân sự Sa Đà tại Sơn Tây.

Con ông là Chu Da Xích Tâm, nhờ công dẹp loạn Bàng Huân, được ban họ “Lý” – trở thành Lý Quốc Xương. Từ đây, gia tộc Sa Đà chính thức gắn bó sâu sắc với dòng chính trị Trung Nguyên.

Người kế tục quan trọng nhất là Lý Khắc Dụng (856–908), một nhân vật kiệt xuất của cuối đời Đường. Ban đầu, ông nhiều lần giao chiến thất bại, phải chạy sang Thát Đát nương nhờ. Nhưng khi Hoàng Sào khởi nghĩa (874–884), triều đình Đường buộc phải dựa vào Lý Khắc Dụng để cứu vãn. Sau chiến công dẹp Hoàng Sào, ông được phong tiết độ sứ Hà Đông (Sơn Tây), trở thành một phiên trấn cát cứ hùng mạnh.

Từ đây, thế lực Sa Đà chính thức bước vào vũ đài lịch sử như một ngọn cờ quân phiệt lớn nhất miền Bắc.

Thời kỳ Ngũ Đại: Ba họ Sa Đà xưng đế

Khi Chu Toàn Trung diệt Đường, lập Hậu Lương (907), Lý Khắc Dụng không thần phục. Sau khi ông mất, con là Lý Tồn Úc tiếp nối chí lớn.

- Năm 923, Lý Tồn Úc tiêu diệt Hậu Lương, lập nên Hậu Đường. Đây là triều đại đầu tiên do người Sa Đà sáng lập, khống chế hầu hết Hoa Bắc.

- Sau cái chết của Lý Tồn Úc, các tướng Sa Đà tiếp tục tranh đoạt. Con nuôi Lý Khắc Dụng là Lý Tự Nguyên soán ngôi, lập ra triều Hậu Đường thứ hai. Nhưng chỉ hơn một thập kỷ sau, mâu thuẫn nội bộ và sự can thiệp của Khiết Đan khiến triều này sụp đổ.

- Một tướng Sa Đà khác, Thạch Kính Đường, cầu viện Khiết Đan, lập nên Hậu Tấn (936–947). Song cái giá phải trả là cắt đất Yên Vân thập lục châu cho Khiết Đan, gây căm phẫn lâu dài trong lịch sử Trung Hoa.

- Sau khi Hậu Tấn mất, Lưu Tri Viễn, vốn cũng là người Sa Đà, dựng nên Hậu Hán (947–950). Đây là triều Sa Đà cuối cùng, chỉ tồn tại ngắn ngủi trước khi bị Quách Uy lật đổ để thành lập Hậu Chu.

- Ngoài ba triều đại chính (Hậu Đường, Hậu Tấn, Hậu Hán), tại Sơn Tây còn có Bắc Hán (951–979) do em trai của Lưu Trí Viễn là Lưu Sùng lập nên. Bắc Hán duy trì gần 30 năm dưới sự bảo hộ của Liêu, cuối cùng bị Tống Thái Tông tiêu diệt.

Như vậy, trong vòng nửa thế kỷ, ba nhánh người Sa Đà lần lượt lập 5 vương quốc, nắm quyền thiên hạ, tuy ngắn ngủi nhưng đủ để lưu dấu như một hiện tượng hiếm có trong lịch sử.

Nguyên nhân thành công, thất bại và sự biến mất

Sự trỗi dậy của Sa Đà có thể lý giải từ hai yếu tố:

- Quân sự: Họ là dân du mục, thiện chiến, dũng mãnh, đặc biệt giỏi cưỡi ngựa bắn cung. Trong bối cảnh Đường suy yếu, quân đội Sa Đà là lực lượng đáng tin cậy hiếm hoi.

- Chính trị: Các thủ lĩnh Sa Đà biết khéo léo dựa vào triều đình hoặc liên minh với các thế lực mạnh như Khiết Đan để mở rộng quyền lực.

Tuy nhiên, sự thất bại của họ cũng bắt nguồn từ chính những yếu tố này:

- Lạm dụng sức mạnh Khiết Đan khiến dân Hán căm giận, đặc biệt là việc cắt đất Yên Vân thập lục châu.

- Hệ thống cai trị lỏng lẻo, nội bộ phân liệt, thường xuyên soán ngôi, dẫn đến mất ổn định.

- Không có cơ sở xã hội bền vững, chỉ dựa vào sức mạnh quân phiệt.

Khi triều Tống thống nhất, những mầm mống chính trị Sa Đà nhanh chóng bị dẹp bỏ.

Sau thất bại của Bắc Hán năm 979, người Sa Đà không còn được nhắc đến như một tộc độc lập. Họ nhanh chóng hòa nhập vào người Hán, Khiết Đan, và sau này cả người Mông Cổ.

Một số học giả cho rằng hậu duệ Sa Đà tiếp tục tồn tại trong các nhóm du mục như Hắc Xa Tử Thất Vi ở vùng Âm Sơn và Uông Cổ bộ thời Nguyên. Cũng có ý kiến nhận định rằng một phần hậu duệ của Lý Khắc Dụng khi chạy sang Thát Đát đã hòa nhập vào dân Mông Cổ.

Dù biến mất, di sản của Sa Đà vẫn in đậm trong lịch sử: họ là minh chứng cho việc một bộ tộc nhỏ bé cũng có thể vươn lên, thậm chí dựng nên triều đại, nhưng đồng thời cũng cho thấy sự mong manh của các chính quyền dựa trên quân phiệt du mục.

×