Thám hoa Vũ Thạnh: Bị bãi quan, về quê mở trường dạy học, học trò làm quan trải khắp triều Lê

Hiếu nghĩa vẹn toàn

Thám hoa Vũ Thạnh (sinh năm 1664), quê ở làng Đan Loan, huyện Đường An, trấn Hải Dương (nay thuộc xã Nguyễn Lương Bằng, TP Hải Phòng). Là con nhà nghèo, sức lại yếu nên sau này, ông lưu lạc đến chùa Báo Thiên, thuộc kinh thành Thăng Long.

Trong sách “Vũ trung tùy bút”, Phạm Đình Hồ kể về những nhân vật, sự việc cuối thời Lê cho biết tổ của Vũ Thạnh là Hồng Lĩnh hầu làm Lưu thủ xứ Hải Dương. Cha ông là Quốc Tử sinh.

Đến thời Vũ Thạnh sinh ra, nhà rất nghèo, cha con không thể nuôi nhau được. Có lần quan địa phương bắt phu đi đắp lũy, sức ông yếu, không kham nổi, phải bỏ ra ở chùa Báo Thiên, huyện Thọ Xương, thành Thăng Long, rồi xin vào học ở trường của quan Võ Công Đạo, đồng hương cùng huyện, người làng Mộ Trạch.

Trường quan Mộ Trạch khi ấy ở ngõ Thừa Tứ phía Đông nhà Thái miếu. Cậu con quan Mộ Trạch vẫn có tiếng hay chữ. Khi ông vào nhập môn làm mấy kỳ văn đều đệ nhất cả, cậu công tử ghen tức, dặn anh em đồng môn cứ buổi sớm đón ở trước ngõ, trêu ghẹo làm nhục ông luôn.

Ông phải lẩn đi đường khác, nhưng vẫn bị đám học trò làm khốn khổ đến nỗi sau phải bỏ học, không dám đi nữa. Quan Mộ Trạch hỏi ra mới biết, trách phạt khiến cậu công tử không dám ghen tức.

Vũ Thạnh tư chất thông minh học giỏi, hơn mười tuổi đã đỗ Hương nguyên trường phủ Phụng Thiên (phủ có kinh thành Thăng Long). Năm 22 tuổi, ông đỗ Đình nguyên Thám hoa khoa Ất Sửu, năm Chính Hòa thứ 6 (1685).

Ông làm quan trải qua các chức Hàn lâm viện Đãi chế, Lễ khoa Đô Cấp sự trung, Tư nghiệp Quốc Tử Giám, Bồi tụng (Phó Tể tướng)… trong phủ chúa Trịnh, được chúa Trịnh Căn vô cùng yêu mến.

Bài viết chân dung của ông trong “Vũ trung tùy bút” còn kể lại việc ông được chúa yêu mến thế nào, cũng như tính hiếu thảo của ông. Chuyện là một ngày, gặp bữa ngự thiện, chúa xơi cá trắm rất ngon, liền sai lấy một khúc dọn cơm mời ông vào ăn ở trước mặt. Ông ăn cơm, nhưng để cá lại. Chúa lấy làm lạ bèn hỏi, ông thưa rằng: “Xin để dành đem về cho mẹ”.

Chúa rất khen, lại sai lấy khúc cá khác ban cho mẹ ông. Đến khi lấy ra thì chỉ còn khúc đuôi, ông ăn khúc đuôi ấy, để nguyên khúc trước đem về. Chúa lại càng lấy làm kính trọng.

Vũ Thạnh mở trường tư dạy học

Khi làm quan, ông vì đem việc các quan hoạn hay cầu cạnh, xin xỏ trong việc kiện tụng ra nói ở phủ Tiết chế. Phủ tâu lên chúa Trịnh, chúa sai người hỏi ông để trừng trị họ, nhưng ông không trả lời rõ là ai.

Thời gian ông làm việc cũng là giai đoạn chúa Trịnh lộng quyền lấn át vua Lê. Chỉ vì can ngăn việc chúa ham mê nữ sắc nên Vũ Thạnh bị bãi quan.

Ông liền về mở trường dạy học ở trại Hào Nam, huyện Quảng Đức (hiện là khu vực làng Thịnh Hào, Hào Nam, thuộc phường Ô Chợ Dừa, quận Đống Đa, Hà Nội). Học trò đông hàng nghìn người, nhiều người đỗ đạt làm quan trong triều.

Theo sách “Từ Kinh đô đến Thủ đô”, trường học của ông ở Hào Nam liền ngay hồ Bảy Mẫu. Mỗi khi đến ngày giảng tập, nhà học không đủ chứa hết, học trò phải mượn thuyền nan cập vào bên hồ nghe giảng.

Học trò trường ông thành đạt đến hơn bảy mươi người. Ông cùng với tiến sĩ Nguyễn Đình Trụ (người làng khoa bảng Nguyệt Áng, Thanh Trì) đều là bậc sư phạm cho kẻ học giả. Trường Hào Nam đã trở thành một trường tư có tiếng của đất Thăng Long lúc bấy giờ.

Học trò của ông làm quan nhiều đến nỗi, một lần nhà có giỗ, các học trò làm quan tại triều đều về họp ở nhà ông. Chợt khi ấy, Trịnh phủ đòi các quan vào hầu, mà không có một người nào chực hầu cả. Chúa hỏi kẻ lại phòng mới thưa thực là các quan về lễ giỗ nhà ông thầy ở Hào Nam. Chúa cũng cho đợi đến hôm sau, xong việc mới triệu các quan vào hầu.

Không chỉ đào tạo cho đất nước nhiều nhân tài, Vũ Thạnh còn trực tiếp dạy dỗ em và con trai thành đạt. Khoa thi Nhâm Thìn, niên hiệu Vĩnh Thịnh 8 (1712), em trai ông là Vũ Huyên và con trai Vũ Huy đều đỗ Đệ tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân. Bởi vậy, dân gian còn lưu truyền câu ca: “Đồng triều tam tiến sĩ/Nhất nhật lưỡng vinh quy” - nghĩa là: Cùng trong một triều vua mà gia đình có ba người đỗ tiến sĩ/ Một ngày, trong họ có tới hai lần vinh quy.

Người thầy mẫu mực

Sử sách chép lại rằng, Vũ Thạnh là người ưa thực nghiệp, ghét hư văn, ra sức cải cách văn phong; nghe tiếng hàng nghìn học trò xa gần đến thụ nghiệp.

Thầy giáo Vũ Thạnh đã đưa ra nội dung giảng dạy rộng nhưng thiết thực, cho học trò nắm được nguồn gốc sâu xa của kinh điển nhưng vẫn chú trọng học tập những điều có thể áp dụng ngay trong thực tế. Cách dạy học nghiêm túc, đổi mới hướng đến cải cách thực trạng giáo dục khoa cử đương thời của ông đã “thấm nhuần vào óc tư duy, sáng tạo của người học”.

Số học sinh theo học Vũ Thạnh rất đông và thành danh ở nhiều lĩnh vực, có nhiều người đỗ tiến sĩ (văn) và tiến sĩ võ (Tạo sĩ), nhiều người ra làm quan nhưng cũng nhiều người theo gương thầy mở trường dạy học. Trong đó, có 70 học trò dự triều ban, 500 người làm quan, một nghìn người được truyền thụ Cửu kinh đến chỗ tinh vi. Hơn 20 người mở trường dạy học ở các nơi. Hơn 20 người khoác binh nhung làm tướng. Mấy trăm người còn đang học ở trường võ.

Nối tiếp Vũ Thạnh sau này còn có Nguyễn Tông Quai, Lê Quý Đôn mở trường dạy nhiều học trò thành đạt là những minh chứng sống động của mô hình giáo dục cộng đồng ở nước ta trong thời trung đại.

Vũ Thạnh đã để lại cho hậu thế sự nghiệp văn chương khá đồ sộ với 22 bài thơ được chép trong “Toàn Việt thi lục”, nhiều văn bia do chính Vũ Thạnh soạn và nhuận rải rác nằm ở Hà Nội, Bắc Ninh, Hưng Yên, Bắc Ninh, TP Hải Phòng, Phú Thọ, Ninh Bình, Thanh Hóa.

Sinh thời, Vũ Thạnh đã vận động cải cách văn thể, chấn chỉnh khoa cử và học thuật theo hướng đề cao tri thức thực tiễn. Sau này, sử gia Phan Huy Chú nhận xét: “Trung hưng về sau, văn chương theo lối tầm chương trích cú nên trở thành ti lậu. Văn ông (Vũ Thạnh) làm ra có tính thanh thoát, đổi lối trần hủ ra thanh tân mà người đương thời đua nhau học theo. Từ đây văn thể được đổi mới”.

Thám hoa Vũ Thạnh mất tại làng Hào Nam, thi hài được an táng ở xã Quang Liệt (nay là xã Thanh Liệt, huyện Thanh Trì), danh tiếng vẫn còn truyền mấy đời sau. Hành khách đi ngoài quan lộ qua làng thường trỏ bảo rằng: “Kia là làng cũ quan Võ (Vũ) Thám hoa đấy!”.

Trong số các học trò của Vũ Thạnh, có Liêu quận công - Tiến sĩ Lê Hữu Kiều được lịch sử ghi nhận là bậc danh khoa thế kỷ 18. Xuất thân từ dòng họ văn chương Lê Hữu ở làng Liêu Xá (Hưng Yên), sớm về Thăng Long theo học trường Hào Nam. Ông trải qua 50 năm làm quan với 5 đời vua, trở thành bậc đại thần của nhà Lê. Dù trải qua nhiều chức quan, Lê Hữu Kiều vẫn gắn bó với nghiệp làm thầy, tiếp nối truyền thống Thầy học của mình. Một trong những học trò xuất sắc nhất của ông đã trở thành nhà bác học - Bảng nhãn Lê Quý Đôn.

×