Thành cổ Quảng Trị (Kỳ 1): Trung tâm chính trị bên bờ Thạch Hãn

Thành cổ Quảng Trị - Lựa chọn địa thế “yết hầu”

Năm 1809, Vua Gia Long quyết định chuyển dinh lỵ Quảng Trị từ Ái Tử - Trà Liên về vùng đất cao Thạch Hãn. Đây là nơi hội đủ cả 3 đường giao thông: thủy, bộ và biển. Từ đây có thể dễ dàng tiến về kinh kỳ Huế, xuôi Nam hay ngược Bắc. Sự lựa chọn ấy không chỉ là bài toán quân sự, mà còn là sự đặt nền móng cho một trung tâm hành chính - chính trị của vùng đất trực lệ Kinh sư.

Quan Lưu thủ Nguyễn Cữu An trực tiếp điều hành việc dời lỵ sở và khởi dựng thành lũy. Ban đầu, công trình chỉ là một tòa thành đất hình chữ nhật, quy mô còn nhỏ nhưng đủ để khẳng định vị trí chiến lược của vùng đất này.

Minh Mạng và quyết tâm xây dựng bền vững muôn đời

Sau hơn 20 năm, dưới triều Vua Minh Mạng, Thành Quảng Trị được mở rộng và nâng cấp. Năm 1833, nhà vua chỉ dụ cho “xây đắp tỉnh thành thực mong bền vững muôn đời”, giao cho Tuần phủ Nguyễn Tú cùng các quan quân giám sát. Thành được mở rộng thêm ba phía, biến từ hình chữ nhật sang gần như hình vuông, đồng thời đào mới hệ thống hào nước nối thẳng ra sông Thạch Hãn.

Điểm nhấn lớn nhất đến vào năm 1837. Minh Mạng cho lệnh kiên cố hóa toàn bộ thành bằng gạch. 4.000 dân binh địa phương được huy động, gạch, vôi hàu, mật mía đều tận dụng từ nguồn tại chỗ. Đá xây cổng được chở từ nơi khác về. Nhà vua còn đích thân ra Quảng Trị giám sát, ban thêm tiền gạo để dân phu không kiệt sức giữa mùa nắng gắt. Chỉ trong vòng hai tháng, công trình hoàn tất – một tốc độ hiếm có trong thời phong kiến. Khi thành xong, từ quan đến dân đều được khoản đãi tiệc yến, xem tuồng 3 ngày – một cách để triều đình ghi nhận công sức và lòng dân.

Trong gần 28 năm xây dựng, Thành Quảng Trị đã trải qua 3 giai đoạn: thành đất thời Gia Long, mở rộng thời Minh Mạng, và kiên cố hóa bằng gạch năm 1837. Kể từ đó, suốt 135 năm, tòa thành là trung tâm hành chính – chính trị của một tỉnh giáp kinh kỳ, đồng thời là công trình phòng thủ quan trọng.

Kiến trúc Vauban trên đất Việt

Thành Quảng Trị được thiết kế theo lối Vauban – kiểu thành phòng thủ xuất hiện ở châu Âu từ thế kỷ XVII. Tổng thể thành có dạng hình vuông, chu vi khoảng hơn 2km, diện tích gần 19ha. Tường thành xây gạch bên ngoài, đất đắp bên trong, cao hơn 4m, dày từ 1 - 3 m.

Bốn góc thành là 4 pháo đài hình thoi, nhô ra như những “góc bầu”, cho phép bao quát và kiểm soát toàn bộ tường thành. 4 mặt thành mở 4 cửa: Nam môn (cửa Tiền), Bắc môn (cửa Hậu), Đông môn (cửa Tả), Tây môn (cửa Hữu). Trước mỗi cửa đều có cầu vòm bắc qua hào nước sâu 3m, rộng tới 8 trượng. Hệ thống hào này thông ra sông Thạch Hãn, vừa phòng thủ, vừa điều tiết nước.

Trên tường thành, những “pháo nhãn” được chừa sẵn để đặt súng. Mặt ngoài tường xây nghiêng, lớp gạch xếp giật cấp để ngăn leo trèo. Mặt trong dựng đứng, thuận lợi cho binh sĩ cơ động. Dưới chân thành còn có kho chứa vũ khí.

Bên trong thành là nơi đặt bộ máy cai trị của tỉnh Quảng Trị. Nổi bật nhất là hành cung – nơi vua nghỉ khi tuần du. Công trình theo kiểu nhà rường, mái ngói âm dương, cột sơn son thếp vàng. Trước Hành cung là Kỳ đài với cột cờ cao hơn 21m – biểu tượng quyền lực và niềm kiêu hãnh.

Xung quanh là hệ thống dinh thự của các quan lại: Tuần phủ, Án sát, Bố chính, Lãnh binh; nhà kiểm học, trại quân, nhà kho, nhà giam. Tất cả đều theo mô thức kiến trúc gỗ - ngói truyền thống, bổ sung bằng tường gạch vững chắc.

Những biến động qua thời cuộc

Từ khi hoàn thành năm 1837 đến đầu thế kỷ XX, diện mạo cơ bản của Thành Quảng Trị không thay đổi nhiều. Nhưng cùng với biến động lịch sử, công năng bên trong lại liên tục biến chuyển.

Thời Pháp thuộc, nơi đây trở thành trung tâm hành chính – quân sự của chính quyền bảo hộ. Ngoài hành cung và dinh thự cũ, người Pháp xây thêm nhà tù, đồn cảnh sát, kho vũ khí, trạm xá, bưu điện…

Đến thời chính quyền Sài Gòn (1954 – 1972), thành được đổi tên thành Đinh Công Tráng, biến thành doanh trại quân sự với nhà lính, sân vận động, nhà giam mở rộng. Các công trình gỗ - ngói xưa hầu hết bị phá hủy bởi thời gian và chiến tranh.

Sau những thăng trầm, đặc biệt là trận chiến 81 ngày đêm khốc liệt năm 1972, chỉ còn lại những bức tường thành loang lổ vết đạn. Nhưng quá trình dựng xây của tòa thành vẫn nhắc nhớ: đây không chỉ là nơi ghi dấu máu xương, mà còn là kết tinh của tầm nhìn chiến lược, của công sức hàng ngàn dân phu gần hai thế kỷ trước.

Thành cổ Quảng Trị, vì vậy, không chỉ là di tích chiến tranh. Nó là minh chứng cho sự giao thoa giữa nghệ thuật kiến trúc phương Tây với bản lĩnh tổ chức của người Việt, là trung tâm quyền lực của một vùng đất “yết hầu” trong suốt chiều dài lịch sử.

×