Trạng Nguyên cuối cùng của chế độ khoa cử Việt Nam thời phong kiến là người tỉnh nào?

Trạng Nguyên cuối cùng của chế độ khoa cử Việt Nam thời phong kiến là người tỉnh nào?

Trịnh Tuệ (chữ Hán: 鄭橞, 1701 – ?), trước có tên là Trịnh Huệ, tự hiệu Cúc Lam, là vị Trạng nguyên cuối cùng trong lịch sử khoa cử phong kiến Việt Nam. Ông sinh ra trong một gia đình vọng tộc, có truyền thống khoa bảng ở vùng Biện Thượng (nay thuộc xã Vĩnh Hùng, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa), sau chuyển về trú quán tại xã Bất Quần (nay thuộc xã Quảng Thịnh, tỉnh Thanh Hóa). Tổ tiên của ông là dòng dõi quyền quý của phủ chúa Trịnh, là cháu năm đời của chúa Trịnh Tùng, thuộc nhánh của Thuần Nghĩa công Trịnh Dương. Gia đình ông nhiều người đỗ đạt và làm quan lớn: anh ruột là Trịnh Côn cùng các con là Trịnh Đức, Trịnh Sa đều đỗ Hương cống, từng giữ chức vụ quan trọng dưới thời Lê – Trịnh.

Con đường khoa cử của Trịnh Tuệ bắt đầu với thành tích đỗ Tứ trường kỳ thi Hương, nhờ đó được bổ nhiệm vào làm việc tại Phủ Tôn Nhân với chức Phó hình phiên. Tài năng và học vấn của ông thực sự tỏa sáng tại khoa Bính Thìn năm Vĩnh Hựu thứ 2 (1736). Trong kỳ thi Hội năm ấy, ông đỗ đầu bảng, rồi tiếp tục vào thi Đình và đỗ Trạng nguyên – danh hiệu cao nhất trong hệ thống “Tam khôi” gồm Trạng nguyên, Bảng nhãn và Thám hoa. Trên bia Tiến sĩ khoa Bính Thìn tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám Hà Nội hiện còn ghi rõ: “Cho đỗ đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ, đệ nhất danh: Trịnh Huệ, làng Sóc Sơn, huyện Vĩnh Phúc, trú quán xã Bất Quần, huyện Quảng Xương…”. Đây là mốc đánh dấu sự nghiệp khoa bảng chói sáng của ông và cũng là lần cuối cùng danh hiệu Trạng nguyên được phong trong lịch sử Việt Nam.

Sau khi đỗ đạt, Trịnh Tuệ nhanh chóng bước vào con đường quan lộ và thăng tiến nhanh chóng. Ông được phong chức Đông các đại học sĩ, rồi Tham tụng, giữ chức vụ cao nhất là Thượng thư bộ Hình, được phong tước Quận công. Tuy nhiên, thời thế biến động khiến sự nghiệp của ông gặp nhiều sóng gió. Năm Canh Thân (1740), khi chúa Trịnh Doanh lên thay chúa Trịnh Giang, Trịnh Tuệ bị nghi ngờ liên quan đến phe phản loạn cùng với đại thần Hoàng Công Phụ. Ông bị cách chức và giam giữ một thời gian rồi được tha, sau đó về sống ẩn dật ở thôn Giáp Ngũ, xã Thịnh Liệt (nay thuộc Thanh Trì, Hà Nội), mở trường dạy học khoảng năm năm. Sau đó ông được phục chức, làm Thừa chấp chính xứ Sơn Nam, rồi thăng Tả thị lang bộ Hình, nhưng con đường làm quan từ đó không còn hanh thông như trước. Cuối đời, Trịnh Tuệ trở về mở trường dạy học ở chân núi Voi (Thọ Sơn, xã Bất Quần) và mất tại đây, năm mất không được ghi chép rõ ràng.

Trịnh Tuệ không chỉ là một danh sĩ nổi bật của thế kỷ XVIII mà còn là một học giả uyên bác, để lại dấu ấn trong văn hóa – học thuật nước nhà. Ông là tác giả của tác phẩm “Tam giáo”, đồng thời là người biên soạn, nhuận sắc nhiều văn bia còn tồn tại đến nay ở Bắc Giang, Bắc Ninh, Thái Bình…. Trong số đó có văn bia nổi tiếng “Khánh nguyên kỳ bị ký” dựng năm Cảnh Hưng thứ 13 (1752), do ông và Bảng nhãn Hà Tông Huân – người cùng quê và cũng là Tể tướng – soạn, ghi lại công tích của Quy Triều hầu, một vị danh tướng thời Lê – Trịnh. Đây là tấm bia đặc biệt hiếm có trong lịch sử Việt Nam, vì được soạn bởi hai vị đứng đầu bảng Tam khôi và đều là tể tướng đương triều.

Sự nghiệp lừng lẫy của Trịnh Tuệ không tránh khỏi những điều tiếng và nghi ngờ. Trong khoa thi năm 1736, chủ khảo là Trịnh Diễm, một người họ Trịnh, và trong kỳ thi Đình – vốn dĩ theo lệ các sĩ tử vào sân rồng để vua Lê vấn thi – thì lại chuyển sang vào phủ chúa để chúa Trịnh Giang hỏi thi. Sự thay đổi này được cho là do Hoàng Công Phụ, người được chúa yêu mến và là bạn thân của Trịnh Tuệ, sắp đặt. Chính vì vậy, dư luận đương thời cho rằng ông đỗ Trạng nguyên không hẳn vì tài học mà do có dòng dõi quyền quý.

Trước những lời dị nghị, Trịnh Tuệ tỏ rõ sự bực tức và thẳng thắn tuyên bố: “Tôi đã nhất Tam khôi mà nói là do Vương phủ thiên vị thì còn gọi gì là văn chương nữa! Nay để khỏi nghi ngờ, trong triều ngoài nội ai có câu hỏi gì khó ở bất cứ sách vở nào về kinh sử, tả truyện, ý nho, lý số thì đem đến tôi xin trả lời hết!”. Quả nhiên, rất nhiều người đến thử tài ông và đều được giải đáp tường tận. Có người còn nhờ một phụ nữ đưa ra câu đố hóc búa: “Chiếc đũa là vật thiêng không có chân, lúc thì gãy, lúc thì mất. Vậy nó chạy đi đâu, ở trong kinh điển nào?”. Không một chút do dự, Trịnh Tuệ đáp: “Không thấy ở Thanh Hóa có núi Chiếc Đũa đó sao? Nó không có chân mà chạy về gốc đấy!”. Câu trả lời khiến mọi người phải khâm phục trí tuệ uyên bác của ông. Thật vậy, ở cửa biển Thần Phú, Thanh Hóa, nay thuộc làng Văn Đức, xã Nga Phú, có ngọn núi đơn độc tên chữ là “Chính Trợ Sơn”, dân gian gọi là núi Chiếc Đũa, vốn được ghi trong sử sách. Ngọn núi này từng được các vua Lê Thánh Tông, Lê Hiến Tông hay chúa Trịnh Sâm đề thơ vịnh cảnh. Câu hỏi kia không chỉ là phép thử về kiến thức sách vở mà còn là phép thử về tri thức thực tế – và Trịnh Tuệ đã vượt qua xuất sắc.

Trịnh Tuệ sống trong giai đoạn cuối cùng của nền khoa cử truyền thống Việt Nam – một thể chế đã tồn tại gần 850 năm kể từ khi vua Lý Nhân Tông mở khoa thi đầu tiên vào năm Thái Ninh thứ 4 (1075). Danh hiệu “Tam khôi” – gồm Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa – lần đầu được đặt dưới triều Trần Thái Tông năm 1247, và từ đó đến hết triều Lê có 45 vị Trạng nguyên được ghi danh. Sau khoa thi Bính Thìn (1736) mà Trịnh Tuệ đỗ Trạng nguyên, tuy nhà Lê – Trịnh vẫn tổ chức gần 20 khoa thi Đình nữa, nhưng không có ai được phong Trạng nguyên. Đến triều Nguyễn, từ khoa thi năm Nhâm Ngọ (1822) dưới thời Minh Mạng cho đến khoa thi cuối cùng năm Kỷ Mùi (1919)dưới thời Khải Định, danh hiệu Trạng nguyên bị bãi bỏ, triều đình chỉ lấy đến Bảng nhãn trở xuống.

Chính vì thế, Trịnh Tuệ trở thành vị Trạng nguyên cuối cùng của lịch sử khoa cử phong kiến Việt Nam, đánh dấu sự khép lại của một truyền thống kéo dài gần tám thế kỷ. Cuộc đời và sự nghiệp của ông là biểu tượng cho giai đoạn hoàng kim cuối cùng của Nho học nước ta: một trí thức tài năng, uyên bác, từng bước vươn lên đỉnh cao danh vọng nhưng cũng nếm trải thăng trầm chốn quan trường. Dù chịu không ít thị phi và nghi ngờ, trí tuệ, nhân cách và những đóng góp học thuật của ông vẫn được lịch sử ghi nhận.

×