Cả Nguyễn Huệ và Nguyễn Ánh đều mời ra làm quan, vì sao Trần Danh Án nhất quyết từ chối?

Cả Nguyễn Huệ và Nguyễn Ánh đều mời ra làm quan, vì sao Trần Danh Án nhất quyết từ chối?

Trần Danh Án là một trung thần tiêu biểu của giai đoạn cuối nhà Hậu Lê, cuộc đời ông gắn liền với những biến động dữ dội trong lịch sử dân tộc. Sinh trưởng tại làng Bảo Triện, huyện Gia Bình, trấn Kinh Bắc (nay thuộc tỉnh Bắc Ninh), ông thuộc một gia tộc khoa bảng hiển hách. Ông nội là tiến sĩ Trần Phụ Dực – người từng giữ chức Tư huấn Quốc Tử Giám, tham gia biên soạn Đại Việt sử ký tục biên. Cha là tiến sĩ Trần Danh Lâm, bác ruột là tiến sĩ Trần Danh Ninh, đều làm quan lớn trong triều. Chính nền tảng ấy hun đúc cho Trần Danh Án tinh thần hiếu học, trọng nghĩa khí và giữ tiết tháo đến cuối đời.

Ngay từ thời niên thiếu, Trần Danh Án nổi tiếng thông minh, học giỏi. Năm Cảnh Hưng cuối cùng (1786), ông thi Hương đỗ Giải nguyên. Đến năm Chiêu Thống nguyên niên (1787), trong khoa Đinh Mùi – kỳ thi cuối cùng của triều Hậu Lê, ông đỗ Hoàng giáp và được bổ làm Hàn lâm viện Hiệu lý. Đương thời, vua Lê Chiêu Thống nhờ cậy quyền thần Nguyễn Hữu Chỉnh nhằm dẹp bỏ thế lực họ Trịnh, mưu toan khôi phục uy quyền của nhà Lê. Trần Danh Án theo hầu, được phong tước Định Nhạc bá.

Tuy nhiên, thời thế xoay chuyển nhanh chóng. Cuối năm Đinh Mùi (1788), quân Tây Sơn do Vũ Văn Nhậm kéo ra Bắc, diệt trừ Nguyễn Hữu Chỉnh. Vua Lê Chiêu Thống phải bỏ kinh thành chạy lên Kinh Bắc, trong số ít người trung thành đi theo có Trần Danh Án. Những cố gắng tập hợp lực lượng cần vương đều thất bại, bản thân Nguyễn Hữu Chỉnh cũng bị bắt giết. Sau đó, Vũ Văn Nhậm lộng quyền ở Bắc Hà, khiến Nguyễn Huệ phải đích thân ra Bắc diệt trừ. Song vì không tìm thấy vua Lê, Nguyễn Huệ tạm lập hoàng thân Lê Duy Cẩn làm Giám quốc, giao Ngô Văn Sở coi việc triều chính.

Trong tình thế nguy nan, Lê Chiêu Thống không còn cách nào khác ngoài việc sai người sang Trung Quốc cầu cứu nhà Thanh. Càn Long lợi dụng cơ hội này để xâm lược nước ta, bèn sai Tôn Sĩ Nghị đem đại quân sang. Khi ấy, Trần Danh Án được cử cùng hoàng thân Lê Duy Đản bí mật đi đón quân Thanh.

Khi tiễn hai người đến vùng núi Bảo Lộc, Lê Chiêu Thống dặn rằng: “Đối đáp ở đất nước người là chức trách của sứ thần. Chuyến đi này quan hệ đến sự mất, còn của nước nhà và sự thành, bại của công việc. Các ngươi nên tuỳ cơ ứng biến, đem cái tài học chất chứa lúc bình sinh mà thi thố ra việc làm. Tài kinh luân ở ba tấc lưỡi, việc từ lệnh ấy không thể thiếu được. Các ngươi nên cố gắng, cho xứng đáng với tấm lòng trông chờ của trẫm”.

Hai người lạy tạ rồi đi. Lê Duy Đản nói riêng với Trần Danh Án rằng: “Bọn ta tiếng là bồi thần, thật ra chẳng khác gì kẻ vong mạng, ra đi lúi xùi chẳng có ai đưa đón, trên đường thì nhiều sự cách trở, lại phải trèo leo vất vả trong chốn núi rừng. Nếu chưa đến đất Trung Hoa mà đã bị quân giặc đuổi bắt, thì đó chính là sự dở dang rất đáng lo ngại. Còn như đã tới được gần doanh của đốc bộ Lưỡng Quảng thì ta không còn lo gì nữa”.

Trần Danh Án nói: “Nếu như lòng trời còn giúp xã tắc, chắc sẽ không có việc ấy, cần gì mà phải lo xa? Có điều, từ khi nước ta có nước đến nay, trong việc đi lại với Trung Hoa tuy rằng các đời sáng nghiệp và trung hưng cũng đã từng gặp cảnh gieo neo không biết là bao nhiêu phen, nhưng mà kẻ bồi thần đi sứ, chưa có ai như chúng ta ngày nay”. Nhân thế, Trần Danh Án làm bài thơ, trong có hai câu rằng: “Thiên cổ do truyền kỳ tuyệt sự/Tệ soa tàn lạp sứ thần trang”. Nghĩa là: “Ngàn thuở còn truyền câu chuyện lạ/Sứ thần áo rách, nón mê tàn”.

Đường đi hết sức nguy hiểm, Trần Danh Án và Lê Duy Đản phải cải trang làm thường dân, mặc áo rách để vượt núi rừng. Cuối cùng, hai người sang đến được Nam Ninh, gặp Tôn Sĩ Nghị, cùng quân Thanh trở lại Thăng Long. Quân Tây Sơn tạm thời lui về Tam Điệp, Lê Chiêu Thống phục vị, phong thưởng cho Trần Danh Án, thăng đến chức Phó đô ngự sử.

Nhưng chiến thắng ấy chỉ tồn tại trong khoảnh khắc ngắn ngủi. Mùa xuân Kỷ Dậu (1789), Quang Trung Nguyễn Huệ chỉ huy quân Tây Sơn thần tốc tiến ra Bắc, đánh tan 20 vạn quân Thanh. Lê Chiêu Thống một lần nữa phải trốn sang Trung Quốc, còn Trần Danh Án cũng lặng lẽ rút về quê. Vua Quang Trung sau đó từng sai Ngô Thời Nhiệm viết thư triệu mời ông ra giúp nước. Trần Danh Án cương quyết từ chối, thậm chí làm thơ mỉa mai triều Tây Sơn. Dù bị giam lỏng, ông vẫn giữ khí tiết, khiến người đương thời phải nể trọng.

Đến khi Tây Sơn sụp đổ, Gia Long Nguyễn Ánh lên ngôi, tiếp tục mời ông ra làm quan. Nhưng Trần Danh Án vẫn kiên quyết khước từ, chỉ nhận duy nhất một chiếc khăn do vua ban, không màng danh lợi. Ông còn để lại bài thơ khẳng định tiết tháo, ca ngợi việc giữ lòng trung trinh với nhà Lê. Tuy vậy, thái độ ấy cũng gây ra nhiều tranh cãi. Người đời cho rằng một khi đã giữ tiết nghĩa thì không nên nhận bất cứ vật gì, dù là chiếc khăn. Có kẻ đã sửa câu thơ của ông thành lời mỉa mai chua chát: “Triều Lê tiến sĩ, Nguyễn triều khăn”.

Dù cách nhìn nhận có khác nhau, không thể phủ nhận Trần Danh Án là hiện thân của lớp sĩ phu cuối Lê – những người trung nghĩa đến mức cực đoan. Ông biết rõ việc cầu viện quân Thanh là hành động “cõng rắn cắn gà nhà”, song vẫn tuân lệnh vua vì chữ trung. Sau này, cả Quang Trung và Gia Long – hai vị vua đối nghịch – đều trọng dụng ông, nhưng ông kiên quyết ẩn dật, cho thấy khí tiết bất khuất. Cuộc đời Trần Danh Án phản ánh bi kịch của tầng lớp trí thức khi triều đại sụp đổ: hoặc chọn thời cuộc, hoặc giữ tiết tháo. Ông chọn con đường thứ hai, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử văn hóa Việt Nam cuối thế kỷ XVIII – đầu XIX.

×