Nhất thể hóa sách giáo khoa như thế nào?

Một quyết định kịp thời và sáng suốt

Quyết định của Bộ Chính trị (Nghị quyết số 71-NQ/TW) về việc “bảo đảm cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc, phấn đấu tới năm 2030 cung cấp miễn phí sách giáo khoa cho tất cả học sinh” là một quyết định rất kịp thời và sáng suốt.

Nó không chỉ giúp xóa bỏ vấn đề lợi ích nhóm, giải quyết những khó khăn không cần thiết cho thầy cô và gia đình học sinh, mà còn là tiền đề để chúng ta có một bộ sách giáo khoa thực sự tốt, xứng đáng với kỳ vọng của nhân dân, giúp nền giáo dục phổ thông hoàn thành những sứ mệnh cốt lõi của mình.

Trên thực tế, chính sách về sách giáo khoa trên thế giới rất đa dạng. Một số nước, như Pháp, Nhật, Hàn... có nhiều bộ, nhưng một số khác, như Lào, Liên Xô, Trung Quốc và chính Việt Nam trước đây, chỉ có một bộ thống nhất.

Có nước, như Hoa Kỳ, hoàn toàn không có bộ chính thức nào. Liên bang Nga, từng có nhiều bộ sách theo mô hình Phương Tây, nay quyết định trở lại một bộ thống nhất.

Có nước, như Trung Quốc, có nhiều bộ sách giáo khoa, nhưng các môn Trung văn, Lịch sử, Đạo đức - Pháp luật chỉ dùng một bộ chính thức, chuẩn hóa.

Các nền giáo dục nói trên đều có những thành tựu không thể phủ nhận, và chúng ta không nên tuyệt đối hóa mô hình nào. Vấn đề cần phải được xem xét một cách toàn diện, có tính đến đặc thù của mỗi nước ở hoàn cảnh lịch sử cụ thể.

Mọi nền giáo dục, nói một cách cô đọng, có hai nhiệm vụ chính: dạy làm việc và dạy làm người. Dạy làm việc là cung cấp cho người học những kiến thức, kỹ năng cần thiết để lao động và kiếm sống. Dạy làm người là bồi dưỡng tình cảm, thái độ và tâm hồn của người học đối với đất nước, đồng loại và thiên nhiên.

Giáo dục phổ thông thực hiện hai nhiệm vụ nói trên ở mức độ căn bản nhất, chung nhất. Việc đào tạo ở mức độ cao hơn và chuyên sâu hơn là nhiệm vụ của trường năng khiếu, trường nghề và đại học.

Chính vì vậy, giáo dục phổ thông luôn được Nhà nước đặc biệt quan tâm. Giáo dục phổ thông ở nhiều nước không chỉ là quyền lợi mà còn là bắt buộc, ít nhất là đến hết THCS, cùng với chính sách miễn học phí.

Nhà nước cũng có những quy định chặt chẽ về chương trình, giáo viên và sách giáo khoa – chủ đề của bài viết này.

Mọi môn học đều tham gia thực hiện hai nhiệm vụ nói trên, nhưng với mức độ khác nhau.

Các môn khoa học tự nhiên đóng vai trò chính trong nhiệm vụ dạy làm việc bằng cách cung cấp cho người lao động tương lai những kiến thức và kỹ năng cơ bản như: đọc, viết, các phép tính căn bản, các quy định của pháp luật, kỹ năng suy luận, giao tiếp, bảo vệ sức khỏe...

Nội dung của các môn học này là những kiến thức phổ quát, mang tính khách quan cao độ, vì vậy một hay nhiều sách giáo khoa cũng không có nhiều khác biệt.

Các môn khoa học xã hội và nhân văn đóng vai trò chính trong nhiệm vụ dạy làm người.

Các môn Triết học, Xã hội học... giúp hình thành thế giới quan và nhân sinh quan của người học bằng cách trang bị cho họ những hiểu biết về con người và vị trí của con người trong xã hội và tự nhiên.

Các môn Lịch sử, Địa lý và Văn học giúp hình thành ký ức chung, lan tỏa những giá trị chung và bồi đắp tình yêu chung đối với dân tộc, với Tổ quốc.

Nói cách khác, các môn khoa học xã hội và nhân văn có tác động lớn đến sự hình thành con người dân tộc, vì vậy sách giáo khoa của các môn học này luôn được nhà nước quan tâm, dĩ nhiên với mức độ khác nhau ở những giai đoạn lịch sử khác nhau.

Ở một số nước, như Nhật Bản, tuyệt đại đa số là người Nhật, và sự phát triển giữa các vùng là khá đồng đều, vì vậy, vấn đề đào tạo con người dân tộc không phải là cấp bách.

Ở Châu Âu, sự hình thành các quốc gia dân tộc diễn ra trong vài thế kỷ và phần lớn hoàn thành cuối thế kỷ XIX. Quá trình này thường bắt đầu bằng sự nhất thể hóa ngôn ngữ, như trường hợp Sắc lệnh Villers-Cotterêts ở Pháp, và tiếp theo là sự lên ngôi của “nền văn học dân tộc” viết bằng ngôn ngữ bản địa, điều chưa từng tồn tại trước thế kỷ XIX.

Trong nhà trường, môn Văn học trở thành công cụ quan trọng nhất để đào tạo con người dân tộc: người ta học văn học Pháp để trở thành người Pháp, học văn học Đức để trở thành người Đức... Ngày nay, vấn đề đào tạo con người dân tộc ở các quốc gia này cũng không còn quá nóng bỏng.

Với những quốc gia như Nga, Trung Quốc hay Việt Nam, vấn đề lại khác. Việt Nam có 54 dân tộc, nói khoảng 100 thứ tiếng, với trình độ phát triển kinh tế xã hội rất chênh lệch giữa các vùng miền, thêm vào đó là những di chứng của chính sách chia để trị thời thuộc địa và sự chia cắt đất nước giai đoạn 1954-1975.

Vì vậy, đối với chúng ta, nhiệm vụ đào tạo con người dân tộc là vô cùng quan trọng và cấp thiết. Việc nhất thể hóa sách giáo khoa, đặc biệt là các môn lịch sử, địa lý và văn học, tạo tiền đề quan trọng để thực hiện nhiệm vụ đó.

Vấn đề đặt ra

Thứ nhất, liệu việc dùng chung một bộ sách giáo khoa có khiến người học bị trở thành “đồng phục tư duy” hay không, và riêng đối với môn văn, có khiến “văn mẫu” trở lại hay không? Câu trả lời của chúng tôi là “Không”.

Bởi vì sách giáo khoa chỉ là học liệu, việc sử dụng nó phụ thuộc vào người dạy và người học. Dù muốn hay không thì cùng một bài thơ vẫn được mười giáo viên dạy theo mười cách, và một ngàn học sinh tiếp nhận theo một ngàn cách khác nhau.

Vấn đề văn mẫu có nguyên nhân là quan niệm máy móc, cũng được nhập khẩu từ phương Tây, cho rằng tác phẩm văn học chính là văn bản, học văn là đọc hiểu văn bản thông qua những đặc điểm khách quan của nó. Đây là một chủ đề khác và chúng tôi xin được bàn trong một bài báo khác.

Thứ hai, cần xử lý ra sao đối với những bộ sách giáo khoa đang dùng? Liệu chúng ta có phải vứt bỏ công sức của những người đã viết chúng hay không? Câu trả lời của chúng tôi là cần có quyết định cụ thể cho từng trường hợp cụ thể.

Đối với các môn khoa học tự nhiên, chúng ta có thể chọn một trong những bộ đang dùng để làm bộ chuẩn, nếu cần thiết thì chỉnh lý; những bộ còn lại dùng để tham khảo.

Với những môn học hiện nay chỉ có một bộ sách duy nhất như Tiếng Pháp, Tiếng Nhật, Tiếng Hàn..., vấn đề còn đơn giản hơn. Vì các bộ sách đều đã được thẩm định, chúng ta có thể tiếp tục sử dụng và chỉnh lý lại nếu thực sự cần thiết.

Đối với các môn khoa học xã hội, đa số sách giáo khoa đều cần phải sửa đổi ít nhiều sau khi sáp nhập tỉnh và thay đổi mô hình quản lý nhà nước.

Nhân dịp này, ta nên soạn lại một cách cơ bản với nguyên tắc: Vừa thể hiện được chân lý “Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một”với những giá trị chung, vừa tôn vinh được tính đa dạng của đất nước ta về chủng tộc và vùng miền.

Trong số này, môn Văn (hiện nay gọi là Ngữ văn) có vai trò quan trọng nhất trong việc đào tạo con người Việt Nam, vì thế cần đặc biệt quan tâm.

Chúng tôi có một số đề nghị mang tính nguyên tắc:

1) Ưu tiên đưa vào sách những tác phẩm đã được công nhận rộng rãi là tinh túy của văn học Việt Nam (bao gồm cả văn học của các dân tộc thiểu số).

2) Cần hạn chế tối đa việc sử dụng tác phẩm mới của những tác giả mới, chưa được thời gian thẩm định hay thậm chí gây tranh cãi, như trong các bộ sách Ngữ văn hiện nay.

3) Ưu tiên sử dụng các tác phẩm (hoặc trích đoạn tác phẩm) gốc; hạn chế tối đa việc sử dụng các bản lược thuật, lược dịch hay cải biên.

Trong mọi trường hợp, nội dung sách giáo khoa chỉ nên chiếm khoảng 80% thời lượng môn học. Giáo viên nên được khuyến khích bổ sung các nội dung liên quan đến các địa phương, các dân tộc thiểu số, những chủ đề đặc biệt hay những vấn đề của thời đại.

×