Thiên tai, bão lũ nhắc nhở ta điều gì?

Thiên tai, bão lũ nhắc nhở ta điều gì?

Thiên tai dường như càng ngày càng khắc nghiệt và cực đoan hơn. Cơn bão Fengshen (bão số 12) đang ngấp nghé ngoài Biển Đông, đe dọa đổ bộ vào miền Trung nước ta. Còn ở miền Bắc và Bắc miền Trung, trong vòng 1 tuần cuối tháng 9 đầu tháng 10, cũng đã phải hứng chịu cơn thịnh nộ của bão số 10 và 11 với hàng loạt những thiệt hại nặng nề.

Chỉ trong một tuần, Hà Nội hai lần chìm trong biển nước làm sinh hoạt của hàng triệu người dân đảo lộn. Thái Nguyên hứng chịu trận lũ lớn nhất trong lịch sử, thiệt hại vẫn chưa thể thống kê trọn vẹn. Còn Cao Bằng, Lạng Sơn thì gánh chịu cảnh sạt lở, giao thông chia cắt, hàng nghìn ngôi nhà bị cuốn trôi, hàng vạn người rơi vào cảnh khốn đốn.

Những hình ảnh ấy không chỉ gợi cảm giác xót xa mà còn đặt ra một câu hỏi nghiêm túc: Chúng ta đã chuẩn bị thế nào để sống cùng thiên nhiên?

Không thể nói rằng thiên tai là điều bất ngờ. Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu, với trung bình 6 - 8 cơn bão mỗi năm. Nhưng điều đáng lo hơn là, dù biết trước, chúng ta vẫn bị động.

Khi mưa xuống, thành phố biến thành sông. Khi sông dâng, nhà cửa thành hồ. Khi nước rút, lại bắt đầu những cuộc họp, báo cáo, khắc phục và hứa hẹn. Chu kỳ đó cứ lặp lại như thể chúng ta chấp nhận sống chung với ngập lụt - mà không chịu thay đổi chính mình.

Cái giá của đô thị hóa thiếu cân bằng

Một trong những nguyên nhân rõ ràng nhất nằm ở chính con người. “Chúng ta bê tông hóa gần hết thành phố, san lấp ao hồ, lấn chiếm sông ngòi, còn cống thoát nước thì bé, tắc nghẽn nên tiêu thoát chậm là hệ quả tất yếu”, một bạn đọc nói thẳng trên các diễn đàn báo chí. Quả thật, nhìn từ trên cao, Hà Nội ngày nay ít khác gì một khối bê tông khổng lồ: Đất trống, ruộng đồng, hồ ao bị san lấp để nhường chỗ cho nhà cao tầng, trung tâm thương mại, khu đô thị.

Những vùng trũng tự nhiên - vốn là “lá phổi nước” - đã bị xóa bỏ. Nước mưa không còn chỗ thấm xuống, mà chỉ biết chảy trên mặt đường, đổ dồn vào hệ thống cống vốn đã quá tải. Khi lượng mưa vượt ngưỡng thiết kế, điều tất yếu xảy ra: ngập. Không có hệ thống nào có thể chịu đựng nổi nếu toàn bộ mặt đất bị bịt kín, không còn khả năng tự thấm, tự điều hòa.

Trước đây, vùng ngoại thành như Từ Liêm, Thanh Trì, Hoài Đức còn là những “túi nước tự nhiên”. Khi đô thị hóa tràn đến, ruộng bị san lấp, sông bị thu hẹp, hồ bị lấp mất. Đáng lẽ, mỗi khu đô thị mới phải được quy định bắt buộc có hồ điều hòa để chứa nước mưa - nhưng điều đó hoặc bị lơ là, hoặc làm cho có. Kết quả là: những nơi từng “có nước mà không ngập” nay lại “không có nước mà vẫn ngập”.

Bên cạnh hạ tầng bị bóp nghẹt, cách quản lý thoát nước cũng đang bị “tắc” trong chính tư duy. Các tuyến ống ngầm, hố ga được thiết kế theo quy chuẩn cũ, trong khi lượng mưa và cường độ mưa hiện nay đã vượt xa tính toán ban đầu. Mỗi khi mưa lớn, các nắp cống bé xíu, các khe hở nhỏ như kẽ tay phải gánh cả khối nước khổng lồ. Nhiều nơi nước thoát không kịp, ngược dòng tràn lên đường phố.

Thêm vào đó, hệ thống thoát nước giữa các quận huyện thiếu kết nối đồng bộ. Mỗi dự án, mỗi khu đô thị tự làm phần của mình, mà không tính đến dòng chảy tổng thể. Thành phố cần có một bản quy hoạch tổng thể về tiêu thoát nước, có cơ quan điều phối duy nhất để kiểm soát toàn bộ mạng lưới. Nếu không, việc “chắp vá” sẽ chỉ khiến dòng nước rối loạn, nơi thừa - nơi thiếu, nơi thoát nhanh - nơi ứ đọng.

Câu chuyện của Thái Nguyên và Cao Bằng lại cho thấy một vấn đề khác: Thiên tai cộng hưởng với nhân tai. Lũ lên nhanh không chỉ vì mưa lớn, mà vì rừng đầu nguồn bị tàn phá, đất mất khả năng giữ nước, các công trình thủy điện xả lũ đồng thời, làm sông Cầu dâng cao vượt mức lịch sử. Khi con người can thiệp quá sâu vào tự nhiên mà thiếu tính toán hệ thống, những thảm họa nối tiếp nhau là điều không tránh khỏi.

Mỗi trận lũ, mỗi cơn bão đều là phép thử, không chỉ thử độ kiên cố của công trình, mà thử luôn khả năng quản trị của chúng ta. Tại sao những đô thị lớn trên thế giới, cũng có mưa bão, cũng nằm ven sông, nhưng hiếm khi ngập nghiêm trọng? Bởi họ biết tôn trọng quy luật tự nhiên.

Tokyo có hàng chục hồ điều hòa ngầm khổng lồ, Singapore có hệ thống “kênh nhân tạo” kết nối với công viên, hồ nước. Còn ta, nhiều dự án vẫn chọn san phẳng mặt bằng, dựng nhà trên ao hồ, xây đường trên sông ngòi cũ.

Chúng ta thường nói “thiên tai bất khả kháng”, nhưng nhiều khi cái “bất khả kháng” ấy lại đến từ sự chủ quan. Nếu rừng được bảo vệ tốt hơn, nếu sông không bị lấn chiếm, nếu hồ điều hòa được xây đúng thiết kế, nếu hệ thống cảnh báo sớm hoạt động hiệu quả - hậu quả đã có thể giảm đi rất nhiều.

Thiên tai không chỉ nhắc ta về môi trường, mà còn về trách nhiệm cộng đồng. Khi hàng nghìn người dân phải di tản, lực lượng cứu hộ phải căng mình giữa dòng nước xiết, ta thấy rõ giá trị của sự gắn kết xã hội.

Ở Thái Nguyên, hàng nghìn chiến sĩ công an, bộ đội, dân quân, sinh viên đã thức trắng đêm cứu hộ, gia cố đê điều, chuyển nhu yếu phẩm cho dân. Những hành động ấy là ánh sáng giữa bức tranh u ám, là minh chứng rằng con người vẫn có thể nhân ái và kiên cường giữa giông bão.

Sống chung hài hòa với tự nhiên

Bài học đầu tiên là phải trả lại không gian cho nước. Không thể tiếp tục đô thị hóa bằng cách “bê tông hóa”. Các thành phố cần mở rộng diện tích mặt nước, công viên, không gian thấm nước. Mỗi khu đô thị, mỗi dự án mới phải có hệ thống hồ điều hòa, bể chứa ngầm đúng chuẩn. Ở những nơi có thể, nên khôi phục lại ao hồ, trồng cây xanh ven kênh rạch để tạo vùng trũng tự nhiên.

Bài học thứ hai là nâng cấp hạ tầng thoát nước thông minh. Cần áp dụng công nghệ cảm biến và dữ liệu lớn để giám sát mực nước, dự báo ngập, điều phối hệ thống bơm tự động. Nhiều nước đã dùng mô hình “thành phố bọt biển” - nơi mọi công trình từ đường phố, mái nhà đến vỉa hè đều có khả năng thấm và lưu giữ nước mưa. Đó là hướng mà Hà Nội, TP.HCM hay các đô thị lớn nên hướng tới.

Bài học thứ ba là tăng cường quản lý vùng đầu nguồn. Không thể chỉ lo “chống ngập đô thị” mà quên “giữ rừng thượng nguồn”. Khi rừng mất, nước đổ ào xuống hạ du, mọi đê điều đều vô nghĩa. Phải nhìn quản lý nước như một hệ thống liên vùng - từ ngọn núi đến mặt biển, từ hồ thủy điện đến cống ngầm đô thị.

Cuối cùng, bài học lớn nhất là ý thức con người. Không có quy hoạch nào, không có công nghệ nào có thể cứu được một thành phố nếu mỗi người dân vẫn coi việc xả rác, lấn chiếm kênh rạch là chuyện nhỏ. Mỗi bao ni-lông, mỗi chai nhựa vứt xuống cống là một viên gạch góp vào bức tường ngăn nước, để rồi khi mưa đến, chính chúng ta lại là người gánh hậu quả.

Thiên tai, xét cho cùng, là một phần của tự nhiên. Nhưng hậu quả của thiên tai lại phản chiếu cách con người sống với tự nhiên. Khi ta xem thiên nhiên là kẻ thù, tìm mọi cách chế ngự nó, ta sẽ bị trừng phạt. Còn khi biết lắng nghe, tôn trọng, và cùng nó tồn tại - ta mới thực sự trưởng thành.

Những ngày này, khi nhìn những con phố Hà Nội hóa sông, những mái nhà Thái Nguyên chìm trong nước, ta không chỉ thấy nỗi đau của người dân vùng lũ, mà còn thấy bóng dáng của chính mình trong đó. Bão lũ không chỉ cuốn trôi tài sản, nó còn cuốn đi ảo tưởng rằng con người có thể đứng ngoài tự nhiên.

×