Tưởng nhớ nhà sử học kiệt xuất, người đặt nền móng ngành Việt Nam học ở Nga

Ngày 22/9/2025, ở tuổi 93, nhà sử học - nhà phương Đông học kiệt xuất của Nga Dega Vitalyevich Deopik đã từ trần.

Ông là người đặt nền móng cho ngành Việt Nam học tại Nga, ông đã tạo dựng nên trường phái nghiên cứu mang đạm dấu ấn riêng về lịch sử Việt Nam cổ đại và trung đại. Đối với nhiều nhà sử học tại Nga và Việt Nam, ông là Người Thầy, người đã mở ra con đường vào khoa học cho họ, vun đắp tình yêu đối với Việt Nam.

Năm 1956, Dega Deopik tốt nghiệp Khoa Lịch sử, Đại học Tổng hợp Quốc gia Moskva (MGU). Năm 1961, dưới sự hướng dẫn của Viện sĩ A.A. Guber, ông bảo vệ thành công luận án phó tiến sĩ với đề tài "Các nhà nước Việt Nam thời kỳ đầu".

Khi chuẩn bị luận án, Dega không chỉ đọc tài liệu bằng tiếng Pháp và tiếng Việt, mà còn thực hiện các bản dịch các nguồn thư tịch Trung Hoa: các chương riêng lẻ trong "Sử ký" của Tư Mã Thiên và bộ tạp sử "Ngô Việt Xuân Thu".

Nhiều năm trong cuộc đời Dega Deopik đã dành cho tình yêu đầu tiên của ông - Việt Nam. Vào thời điểm mà việc nghiên cứu về Việt Nam ở Liên Xô chỉ mới bắt đầu, ông đã giảng dạy tại Viện ngôn ngữ Phương Đông thuộc MGU các giáo trình liên quan đến hầu hết các môn học về Việt Nam, trừ ngôn ngữ, bao gồm địa lý, kinh tế và lịch sử hiện đại.

Dega Vitalyevich không bao giờ vay mượn ý tưởng và thông tin từ các sử gia châu Âu hay Việt Nam. Ban đầu, ông tập trung sự chú ý vào lịch sử cổ đại Việt Nam, những tư liệu về nó có thể tìm thấy từ các biên niên sử Trung Hoa dễ tiếp cận hơn, và để làm được điều này ông đã phải nắm vững ngôn ngữ Hán cổ.

Danh mục công trình nghiên cứu của ông về Việt Nam khiến người ta kinh ngạc bởi phạm vi hiểu biết và sở thích cực kỳ rộng của tác giả. Đó là phân tích các tác phẩm của tác giả Trung Hoa thời Nam Tống liên quan đến Việt Nam, và lịch sử chính trị triều Trần, và đặc điểm so sánh Singapore và tỉnh Hà Tiên của Việt Nam, và các cuộc khởi nghĩa nông dân thế kỷ XVI, và phân tích nguồn gốc của những người đỗ đạt trong các kỳ thi Nho giáo, và thậm chí cả tranh dân gian và chạm khắc gỗ thời trung đại.

Sự rộng lớn về chủ đề như vậy được giải thích một cách đơn giản: hễ có sự tiếp cận với các nguồn tư liệu mới, với các công bố mới – thì ngay lập tức sẽ có một sự phản hồi xứng đáng.

Những gì mà bản thân nhà khoa học không thể tự mình thực hiện, ông hào phóng giao lại cho các học trò của mình, tham gia tích cực vào việc hướng dẫn nghiên cứu của họ.

Trong số họ có những cái tên nổi tiếng như Oxana Novakova, Gennady Maslov, Alexey Polyakov, Andrey Fedorin, Pavel Pozner, Piotr Tsvetov, Andrey Nikitin, Kirill Leonov, Vladimir Antoshchenko. Học trò của ông còn có các nhà nghiên cứu Việt Nam, những người đã bảo vệ thành công luận án phó tiến sĩ và tiến sĩ tại Moskva và sau này trở thành những nhân vật nòng cốt trong giới sử học của đất nước như Vũ Minh Giang, Nguyễn Hải Kế, Nguyễn Đăng Na và những người khác.

Dega Deopik đã xây dựng một giáo trình lịch sử Việt Nam truyền thống mang tính khái niệm, và ông đã nhận học vị Tiến sĩ Khoa học Lịch sử cho tập đầu tiên của bộ "Lịch sử Việt Nam" gồm hai tập, bao trùm giai đoạn từ thời cổ đại nhất đến cuối thế kỷ XVIII.

Dega Deopik là người đặt nền móng cho nhiều sáng kiến quan trọng. Vào những năm 90 của thế kỷ XX, ông là người khởi xướng việc thành lập Trung tâm Việt Nam học tại ISAA ( Viện Nghiên cứu Nam Á, Tây Á và Châu Phi ) thuộc MGU, trung tâm này đã trở thành một trong những trung tâm phương Đông học lớn nhất ở Moskva, chuyên thực hiện các dự án nghiên cứu, dịch thuật và xuất bản.

Một công lao khác của Dega Vitalyevich đối với ngành phương Đông học trong nước nói chung và ngành Việt Nam học của Nga nói riêng là việc thành lập Viện Thực hành Phương Đông học vào năm 1994 – cơ sở giáo dục phi nhà nước đầu tiên và duy nhất trên cả nước, nơi đào tạo sinh viên theo chuyên ngành "Lịch sử Việt Nam", và dưới sự bảo trợ và bằng kinh phí của viện này, trong hơn 20 năm, các công trình chính của các nhà Việt Nam học Nga đã được xuất bản.

Suốt những năm đó, Dega Vitalyevich là người hướng dẫn khoa học thường trực của viện. Năm 2002, Viện đã xuất bản cuốn sách "D.V. Deopik. Việt Nam. Lịch sử, truyền thống, hiện đại", tập hợp các bài viết của nhà khoa học được công bố vào các thời điểm khác nhau trong các tuyển tập và tạp chí khoa học khác nhau.

Lĩnh vực quan tâm nghiên cứu của Dega Deopik vượt xa khỏi phạm vi Việt Nam. Ông nghiên cứu lịch sử Ấn Độ cổ đại, lịch sử Hàn Quốc, Nhật Bản thời trung đại, v.v. Nhưng trong suốt quá trình sự nghiệp sáng tạo lâu dài của mình, Deopik dành sự chú ý nhiều nhất cho các quốc gia Đông Nam Á.

Ông giảng các khóa học giảng dạy chung về lịch sử cổ đại và trung đại của hầu hết các nước Đông Nam Á, hướng dẫn các bài tập khóa học và khóa luận tốt nghiệp, chỉ đạo nghiên cứu sinh. Ông đã đào tạo nên nhiều thế hệ chuyên gia, những người đã để lại dấu ấn đậm nét trong việc nghiên cứu các quốc gia trong khu vực.

Dưới sự hướng dẫn của Giáo sư D.V. Deopik tại Bộ môn Lịch sử các nước Viễn Đông và Đông Nam Á thuộc ISAA, MGU mang tên Lomonosov, nơi ông đứng đầu từ năm 1990 đến 2007, đã hình thành nên một trường phái khoa học nghiên cứu các kho tàng văn bia và biên niên sử của các nước trong khu vực, trước hết là Việt Nam.

Sự am hiểu sâu rộng về học thuật của Dega Deopik còn thể hiện rõ qua vai trò là một trong những người sáng lập Khoa Lịch sử của Đại học Nhân văn Chính thống giáo Thánh Tikhon, nơi ông giảng dạy các khóa học về lịch sử các nền văn minh thế giới, lịch sử các nước Á-Phi và khảo cổ học Kinh Thánh. Các sách giáo khoa của ông về khảo cổ học Tây Á cổ đại và lịch sử Phương Đông cổ đại phản ánh kiến thức uyên bác sâu rộng của tác giả.

Toàn bộ cuộc đời của Dega Deopik gắn liền với giảng dạy, với sinh viên. Ngay từ khi mới bắt đầu học tập, ông đã thu hút học trò tham gia vào hoạt động nghiên cứu. Dega Deopik đã trao cho những học trò xuất sắc nhất của mình ngay từ thời sinh viên những đề tài tuyệt vời, mang triển vọng nghiên cứu to lớn.

Việc được giao tiếp,tương tác với con người đẹp đẽ này, với tư duy độc đáo và khiếu hài hước tuyệt vời, đã xác định con đường sự nghiệp tương lai của nhiều người. Học trò của Dega Vitalyevich gọi ông là "Người Thầy" với chữ "T" viết hoa, người đã thay đổi nhận thức của họ về khoa học.

Đối với họ, ông là hiện thân của lịch sử thời đại chúng ta - lịch sử đích thực định hình vận mệnh của con người. Phương pháp giảng dạy của ông, sự sẵn lòng luôn hỗ trợ và hướng dẫn học trò, là minh chứng cho một sự phụng sự đặc biệt dành cho con người và khoa học.

Ký ức tươi sáng về Dega Vitalyevich Deopik sẽ luôn sống mãi trong trái tim của những ai đã từng biết ông và từng là học trò của ông.

×