Vị hoàng đế bất hạnh nhất nhà Thanh là ai?

Đồng Trị - Vị hoàng đế bất hạnh nhất nhà Thanh

Trong lịch sử hơn 260 năm của nhà Thanh, có lẽ không một vị hoàng đế nào mang nhiều nỗi bất hạnh và bi kịch như Thanh Mục Tông Đồng Trị – vị hoàng đế thứ 10 của triều đại này. Ông sinh ra trong nhung lụa, là người kế thừa chính danh nhất của ngai vàng nhà Thanh, nhưng suốt đời lại không một ngày được sống như một hoàng đế thực thụ. Quyền lực bị thao túng, cuộc sống bị kiểm soát, ý chí bị bóp nghẹt và cái chết của ông còn bị bao phủ bởi những bí ẩn chưa từng được làm sáng tỏ.

Đồng Trị, tên thật là Ái Tân Giác La Tải Thuần, sinh ngày 27 tháng 4 năm 1856, là con trai duy nhất của Hàm Phong Đế và Ý Quý phi Diệp Hách Na Lạp thị – người sau này trở thành Từ Hi Thái hậu. Ngay từ khi chào đời, ông đã mang sứ mệnh trở thành người nối dõi duy nhất của triều đình. Năm 1861, khi Hàm Phong Đế qua đời tại Nhiệt Hà, Tải Thuần mới 5 tuổi đã được phong làm hoàng thái tử và kế vị ngai vàng, trở thành vị hoàng đế thứ 10 của nhà Thanh với niên hiệu Kỳ Tường, sau đổi thành Đồng Trị (“cùng nhau trị vì thiên hạ”).

Tuy là hoàng đế, nhưng quyền lực thực tế của Đồng Trị ngay từ đầu đã nằm trong tay người khác. Trước khi mất, Hàm Phong giao việc phụ chính cho tám đại thần quyền thế, nhưng chính biến Tân Dậu nổ ra ngay sau đó đã thay đổi toàn bộ cục diện. Từ Hi và Từ An – hai vị hoàng thái hậu – liên kết với các thân vương như Cung Thân vương Dịch Hân và Thuần Thân vương Dịch Hoàn, ra tay loại bỏ toàn bộ tám vị phụ chính. Các đại thần bị bắt giam, xử tử hoặc buộc tự sát, còn quyền lực rơi hoàn toàn vào tay “Lưỡng cung thính chính” – hai vị thái hậu “buông rèm nhiếp chính” tại Dưỡng Tâm điện. Dù là thiên tử, Đồng Trị từ nhỏ đã bị biến thành một quân cờ trong ván cờ quyền lực của mẹ mình.

Quãng đời thơ ấu và niên thiếu của Đồng Trị không hề dễ chịu. Dưới sự giám sát nghiêm ngặt của Từ Hi Thái hậu, ông phải học ngày đêm với bốn vị sư phó và sư trưởng Miên Du. Mẹ ông kỳ vọng con trai sẽ trở thành một minh quân có thể vực dậy cơ nghiệp đang suy yếu của nhà Thanh, nhưng chính áp lực quá lớn ấy khiến Đồng Trị dần trở nên chán nản và lười học. Theo ghi chép của Ông Đồng Hòa – con trai một vị sư phó của ông – “khi đã 16 tuổi, Hoàng đế vẫn không thể đọc trôi chảy một bản tấu chương”. Sự thất vọng của Từ Hi Thái hậu chỉ khiến bà càng siết chặt kiểm soát, còn Đồng Trị thì ngày càng thu mình và mất dần ý chí.

Bối cảnh lịch sử khi Đồng Trị trị vì cũng vô cùng phức tạp. Trung Hoa lúc này đang đối mặt với sự xâm nhập kinh tế và quân sự dữ dội từ các cường quốc phương Tây và Nhật Bản. Phong trào Dương Vụ khởi đầu nhằm tự cường, nhưng sức ép từ bên ngoài vẫn quá lớn. Mỹ và Nhật Bản liên tiếp gây sự ở Đài Loan, còn Anh sau khi thôn tính Miến Điện thì ép nhà Thanh ký Điều ước Yên Đài mở đường cho ảnh hưởng sâu hơn vào lãnh thổ Trung Hoa. Trong nước, triều đình cũng bị chia rẽ sâu sắc về đường hướng cải cách. Một hoàng đế trẻ tuổi, bị bao bọc và kiểm soát như Đồng Trị rõ ràng không thể làm chủ tình thế, và điều đó càng khoét sâu thêm sự bất lực của ông.

Năm 1872, khi tròn 17 tuổi, Đồng Trị được phép lập hậu phi – một quyết định tưởng chừng là bước ngoặt nhưng lại mở ra bi kịch mới. Trong số các tú nữ được tuyển chọn, hai người nổi bật nhất là A Lỗ Đặc thị – con gái một thị giảng Hàn lâm viện, và Phú Sát thị – con gái một viên ngoại lang. Từ Hi Thái hậu ủng hộ Phú Sát thị vì xuất thân “danh môn đoan trang” và vì A Lỗ Đặc thị là cháu ngoại của Đoan Hoa – một trong tám đại thần bị giết trong chính biến Tân Dậu. Hơn nữa, bà còn viện lý do tuổi của A Lỗ Đặc thị xung khắc với mình và lo ngại tiền lệ lập người Mông Cổ làm hoàng hậu. Nhưng Đồng Trị, vốn chịu ảnh hưởng sâu sắc từ Từ An Thái hậu – người lại muốn cháu mình được sắc phong – đã bất chấp phản đối, phong A Lỗ Đặc thị làm Hoàng hậu, còn Phú Sát thị làm Tuệ phi.

Quyết định ấy đã làm Từ Hi Thái hậu nổi giận. Bà ra lệnh Hoàng đế phải đối xử công bằng với hậu phi, thậm chí cử thái giám giám sát từng cử chỉ của ông. Khi Đồng Trị tiếp tục chỉ sủng ái hoàng hậu và xa lánh Tuệ phi – người mà ông coi là “tai mắt” của Từ Hi Thái hậu – bà đã ra tay cấm hai vợ chồng được ở cùng nhau. Mối quan hệ mẹ con vốn đã lạnh nhạt nay càng rạn nứt nghiêm trọng.

Trong nỗ lực chứng minh mình là hoàng đế thực quyền, Đồng Trị quyết định trùng tu Cung điện Mùa hè – công trình từng bị liên quân Anh – Pháp phá hủy trong Chiến tranh Nha phiến lần thứ hai – với danh nghĩa “dâng lên hai Thái hậu”. Nhưng giới sử học cho rằng, đây là cách ông muốn đưa mẹ ra khỏi Tử Cấm Thành để dễ bề chấp chính. Dự án khổng lồ này nhanh chóng vấp phải sự phản đối vì quốc khố kiệt quệ. Khi Cung Thân vương Dịch Hân và nhiều đại thần dâng tấu yêu cầu dừng thi công, Đồng Trị tức giận cách chức họ và thu hồi tước vị. Điều đó khiến Lưỡng cung Thái hậu phải đích thân xuất hiện tại triều đình để quở trách ông, và Từ Hi Thái hậu thậm chí nhắc nhở: “Nếu không có Cung Thân vương, mẹ con ta sao có ngày hôm nay.”

Sự việc này đánh dấu bước ngoặt lớn: Đồng Trị hoàn toàn vỡ mộng về quyền lực. Bị chính mẹ mình làm mất uy tín trước triều thần, ông trở nên bất mãn và buông xuôi. Hoàng đế trẻ bắt đầu trốn ra ngoài ban đêm cùng hoạn quan và sủng thần để vi hành phố phường, uống rượu, xem hát và tìm vui trong các kỹ viện – những hành động bị coi là ô nhục với ngôi vị thiên tử. Nhiều ghi chép dã sử kể lại ông đắm chìm trong tửu sắc, thậm chí say mê cả “tiểu thuyết hoàng sắc” và “bí hí đồ” – những sách dâm thư bị cấm.

Bi kịch của Đồng Trị kết thúc nhanh chóng và cay đắng. Tháng 3 năm 1875, khi mới 20 tuổi, ông ngã bệnh nặng và qua đời chỉ vài tháng sau tại điện Dưỡng Tâm. Nguyên nhân cái chết của ông cho đến nay vẫn là chủ đề gây tranh cãi lớn. Chính sử nhà Thanh ghi nhận Đồng Trị chết vì bệnh đậu mùa, và nhật ký của Ông Đồng Hòa cũng xác nhận điều này. Nhưng nhiều nguồn dã sử và nghiên cứu hiện đại lại nghiêng về giả thuyết rằng ông chết vì bệnh giang mai, kết quả của lối sống buông thả và những cuộc vi hành lén lút.

Cuốn Thanh Cung Dị Văn ghi rõ rằng “Hoàng đế đến chốn kỹ nữ, cuối cùng nhiễm mai độc”. Trong khi đó, nhà nghiên cứu Tiêu Nhất Sơn và tác giả Cao Dương – tác giả của công trình “Từ Hi toàn truyện” – đều cho rằng bệnh giang mai là nguyên nhân thực sự. Hậu duệ của ngự y người Anh Lý Đức Lập, bác sĩ điều trị cho Đồng Trị, còn truyền lại lời kể rằng Từ Hi đã ép ông phải khai là “thiên hoa” (đậu mùa) để bảo toàn danh dự hoàng gia. Lý Đức Lập phải tự tay rửa và bôi thuốc cho hoàng đế khi toàn thân ông lở loét, bốc mùi hôi thối, đến mức chính vị ngự y này mất luôn khứu giác sau một tháng điều trị.

Dù nguyên nhân cái chết là gì, nó cũng khép lại một cuộc đời ngắn ngủi và đầy cay đắng. Khi Đồng Trị qua đời, không có con nối dõi, Từ Hi Thái hậu lập Quang Tự Đế – con trai của Thuần Thân vương Dịch Hoàn – lên ngôi, tiếp tục duy trì quyền lực của mình. Đồng Trị được an táng tại Huệ Lăng và truy thụy hiệu dài dòng: “Mục Tông Kế Thiên Khai Vận Thụ Trung Cư Chính Bảo Đại Định Công Thánh Trí Thành Hiếu Tín Mẫn Cung Khoan Nghị Hoàng đế”, nhưng hậu thế thường chỉ gọi giản lược là Mục Tông Nghị Hoàng đế.

Nhìn lại cuộc đời của Đồng Trị, bi kịch của ông không chỉ nằm ở cái chết sớm mà còn ở chỗ chưa từng được sống cuộc đời của chính mình. Sinh ra để làm hoàng đế nhưng từ thuở thiếu thời đã bị bao bọc và điều khiển, trưởng thành trong sự áp chế của người mẹ quyền lực, không có quyền lựa chọn hậu phi, không có quyền thực hiện ý chí chính trị, thậm chí cả cái chết cũng bị người khác quyết định cách công bố. Ngay cả những hành động nổi loạn cuối cùng của ông – việc ra ngoài vi hành hay trùng tu Cung điện Mùa hè – cũng chỉ là những nỗ lực yếu ớt nhằm khẳng định bản thân trong tuyệt vọng.

Sự bất hạnh của Đồng Trị còn phản ánh rõ nét căn bệnh trầm trọng của chế độ phong kiến Trung Hoa cuối thế kỷ XIX: một hệ thống già nua, bảo thủ, nặng tính gia tộc và nghi lễ, nơi quyền lực thực sự nằm trong tay hậu cung và các phe cánh quan lại, còn ngôi vị hoàng đế đôi khi chỉ là danh nghĩa. Trong một hoàn cảnh như vậy, một thiếu niên lên ngôi từ năm 5 tuổi như Đồng Trị gần như không có cơ hội trở thành một minh quân. Ông vừa là nạn nhân của thời đại, vừa là nạn nhân của chính người mẹ đã sinh ra mình.

×