“Nhiều chính sách nhưng vẫn cần khung pháp lý ổn định”

Thưa luật sư, hiện nay Việt Nam có khá nhiều chương trình, chính sách về giảm nghèo. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có một đạo luật chuyên biệt. Điều này có ảnh hưởng đến các chương trình giảm nghèo chúng ta đang thực hiện?

Đúng vậy. Trong nhiều năm qua, Việt Nam đã ban hành rất nhiều văn bản điều hành chính sách giảm nghèo, như Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021–2025 (Quyết định 90/QĐ-TTg), các chính sách hỗ trợ nhà ở, tín dụng, y tế, giáo dục cho hộ nghèo… Nhưng toàn bộ hệ thống này vẫn thiếu một khung pháp lý mang tính luật định.

Điều này có thể dẫn đến một số hệ lụy: các chính sách thay đổi theo nhiệm kỳ hoặc định hướng của từng địa phương; việc giám sát, phản biện xã hội gặp khó khăn vì thiếu căn cứ pháp lý cứng; còn người dân – đặc biệt là nhóm yếu thế – thường không đủ điều kiện để đòi hỏi quyền lợi chính đáng nếu bị bỏ sót.

Hiện tượng “thoát nghèo kỹ thuật” – tức là hộ dân được đưa ra khỏi danh sách vì vượt ngưỡng thu nhập nhưng vẫn nghèo trong thực tế – có liên quan đến việc chưa có luật không, thưa ông?

Theo tôi là có. Nguyên nhân nằm ở việc thiếu cơ sở pháp lý ràng buộc. Tiêu chí đánh giá nghèo đa chiều hiện nay được quy định qua Quyết định 24/2021/QĐ-TTg. Mặc dù văn bản này khá đầy đủ, nhưng vì không phải là luật, nên việc áp dụng còn tùy nghi giữa các địa phương.

Nếu có luật, các tiêu chí đánh giá nghèo – cận nghèo – tái nghèo sẽ có tính pháp lý bắt buộc. Điều này giúp hạn chế tình trạng “đẩy thoát nghèo” để đạt chỉ tiêu thành tích, trong khi thực tế người dân chưa thực sự thoát nghèo.

“Cần luật để giám sát, bảo vệ và bảo đảm công bằng”

Vậy theo ông, nếu xây dựng một đạo luật chuyên biệt về giảm nghèo, chúng ta sẽ đạt được điều gì?

Trước hết là sự ổn định về chính sách. Khi chính sách được luật hóa, các quyền lợi dành cho người nghèo không thể dễ dàng thay đổi theo ý chí của từng cơ quan hoặc cá nhân.

Tiếp theo là tính minh bạch và công bằng. Có luật thì mọi hoạt động phân bổ ngân sách, hỗ trợ, giám sát… đều phải được tuân thủ một cách chặt chẽ. Từ đó sẽ giảm được tình trạng lạm dụng, trục lợi hoặc phân biệt đối xử vùng miền.

Ngoài ra, luật cũng giúp thiết lập các cơ chế giám sát, phản biện và các chế tài xử lý vi phạm một cách rõ ràng, điều mà hiện nay chúng ta đang thiếu.

Ông có thể gợi ý những nội dung quan trọng cần có trong một đạo luật giảm nghèo bền vững?

Theo tôi, một đạo luật như vậy cần bao gồm ít nhất 5 nhóm nội dung chính:

Mục tiêu tổng quát và cụ thể về giảm nghèo bền vững theo từng giai đoạn.

Phân loại và xác định rõ nhóm đối tượng được hưởng chính sách: hộ nghèo, cận nghèo, hộ tái nghèo, người bị nghèo hóa do thiên tai, dịch bệnh, mất việc…

Các tiêu chí pháp lý về chuẩn nghèo, chuẩn tiếp cận dịch vụ xã hội cơ bản và cơ chế điều chỉnh định kỳ.

Quy định trách nhiệm của từng cấp chính quyền địa phương, bộ ngành liên quan và quy trình phối hợp liên ngành.

Thiết lập hệ thống giám sát, thanh tra độc lập và chế tài xử lý đối với hành vi vi phạm chính sách hoặc làm sai lệch dữ liệu hộ nghèo.

Đến nay đã phải thời điểm "chín muồi" để chúng ta xây dựng luật về giảm nghèo không, thưa ông?

Trước đây, chúng ta chưa luật hóa các chính sách giảm nghèo vì có thể đến từ cách tiếp cận truyền thống: giảm nghèo được xem là nhiệm vụ mang tính chính sách xã hội, hành chính và kinh tế, nên thường xử lý bằng chương trình – Nghị định – Quyết định. Mặt khác, còn có sự chồng chéo giữa các chương trình mục tiêu, khiến việc tổng hợp và luật hóa chưa được đẩy mạnh.

Tuy nhiên, bối cảnh hiện nay đã khác. Tình trạng tái nghèo sau đại dịch COVID-19, thiên tai, mất việc làm… là lời cảnh tỉnh rằng nếu không có hành lang pháp lý đủ vững, chúng ta sẽ rất khó đảm bảo công bằng xã hội. Giai đoạn mới cần có khung pháp lý để thực hiện mục tiêu giảm nghèo.

Theo luật sư, phải chăng các quy định về cơ sở pháp lý hiện hành đối với lĩnh vực giảm nghèo vẫn chưa đủ mạnh?

Hiện nay, chính sách giảm nghèo ở Việt Nam được điều chỉnh bởi nhiều văn bản dưới luật, cụ thể: Quyết định 90/QĐ-TTg (2022): Phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021–2025; Quyết định 24/2021/QĐ-TTg: quy định quy trình rà soát hộ nghèo, hộ cận nghèo hằng năm và quy trình xác định hộ làm nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp và diêm nghiệp có mức sống trung bình giai đoạn 2022 - 2025; Nghị định 07/2021/NĐ-CP: Quy định chuẩn nghèo đa chiều giai đoạn 2021-2025; Nghị định 30/2025/NĐ-CP sửa đổi bổ sung bổ sung một số điều của Nghị định 07/2021/NĐ-CP; Luật Trợ giúp pháp lý 2017: có quy định về hỗ trợ pháp lý miễn phí cho người thuộc hộ nghèo, nhưng tỷ lệ tiếp cận vẫn còn rất thấp.

Đến nay, vẫn chưa có một đạo luật chuyên biệt (hay còn gọi là Luật chuyên ngành) quy định tổng thể, toàn diện về chính sách giảm nghèo. Đây là một khoảng trống cần được lấp đầy trong thời gian tới để đảm bảo quyền lợi cho hàng triệu người dân gặp khó khăn, yếu thế trong xã hội.

×