Cơ chế đãi ngộ đặc biệt cho “tổng công trình sư”

Lời hiệu triệu cải cách thể chế

Tại hội nghị sơ kết công tác 6 tháng của Ban Chỉ đạo Trung ương về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số đầu tháng 7 vừa rồi, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh yêu cầu “xây dựng cơ chế đãi ngộ đặc biệt” đối với tổng công trình sư, kiến trúc sư trưởng, những người dẫn dắt triển khai các sáng kiến khoa học- công nghệ đột phá.

Đây không chỉ là một định hướng chính sách mang tính biểu tượng mà còn là lời hiệu triệu cải cách thể chế nhằm kiến tạo môi trường cho khoa học công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), phát triển, trở thành trụ cột mới cho tăng trưởng quốc gia.

Việc Tổng Bí thư Tô Lâm đề cập trực tiếp đến khái niệm "tổng công trình sư", "kiến trúc sư trưởng" cho thấy một thay đổi căn bản trong tư duy thể chế: Từ đối tượng thụ động trong hệ thống quản lý, nhà khoa học giờ được xem là "tác giả" của những công trình mang tính nền móng, có thể tái cấu trúc mô hình phát triển đất nước. Và để phát huy năng lực của họ, cần một thể chế linh hoạt, vượt khỏi khung mẫu cứng nhắc của quản lý công chức, viên chức hiện hành.

Trên thực tế, những nhân tài công nghệ, đặc biệt trong lĩnh vực AI, bán dẫn, dữ liệu lớn, thường không phù hợp với quy trình tuyển dụng theo kiểu “thi công chức” hay quản lý qua ngạch, bậc. Họ cần môi trường năng động, được trao quyền sáng tạo, được đánh giá qua kết quả chứ không phải qua bằng cấp hay thâm niên. Chính sách đãi ngộ vì thế không thể dừng lại ở mức tăng lương hay hỗ trợ tài chính mà phải đi liền với cải cách thể chế quản trị nhân lực trong khu vực công.

Nghị quyết 57-NQ/TW ngày 10/6/2024 của Bộ Chính trị về phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đã nêu rõ: “Phát triển đội ngũ nhân lực khoa học và công nghệ chất lượng cao, nhất là trong các lĩnh vực mũi nhọn, là yếu tố then chốt quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia”. Nhưng để hiện thực hóa điều đó, điểm nghẽn không nằm ở thiếu ngân sách, mà ở sự cứng nhắc về thủ tục hành chính, rào cản về thể chế tuyển dụng, sự lạc hậu của hệ thống đánh giá và phân bổ nguồn lực.

Một chuyên gia AI hàng đầu, dù có năng lực xuất chúng, cũng khó lòng gia nhập hệ thống công lập nếu buộc phải qua quy trình "thi tuyển", "xếp ngạch", rồi bị ràng buộc bởi Luật Cán bộ Công chức. Trong khi đó, doanh nghiệp tư nhân sẵn sàng trả mức lương hàng tỷ đồng/năm, cho quyền tự chủ nghiên cứu, cấp ngân sách linh hoạt và đặc biệt là tôn trọng giá trị tri thức.

Vậy làm sao để Nhà nước cạnh tranh được trong cuộc đua thu hút nhân tài toàn cầu này?

Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm thực chất đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải thiết kế một cơ chế "đo ni đóng giày" cho các “tổng công trình sư”, tức là các chuyên gia đầu ngành có thể dẫn dắt các dự án mang tính đột phá quốc gia.

Đó có thể là người đứng đầu một chương trình nghiên cứu AI quốc gia, kiến trúc sư trưởng cho chiến lược chuyển đổi số trong lĩnh vực y tế hay giáo dục, hoặc lãnh đạo nhóm phát triển chip bán dẫn Việt Nam.

Thí điểm “cơ chế đặc biệt”

Ở đây, chính sách cần vượt qua tư duy “bình quân chủ nghĩa” trong đãi ngộ, chấp nhận sự phân hóa theo đóng góp và tầm ảnh hưởng. Một kiến trúc sư trưởng AI có thể nhận mức thù lao hàng trăm triệu đồng mỗi tháng – miễn là người đó mang lại giá trị vượt trội cho nền kinh tế, giải được bài toán chiến lược về công nghệ lõi, đảm bảo chủ quyền dữ liệu, hoặc giúp doanh nghiệp Việt nâng cấp công nghệ theo tiêu chuẩn toàn cầu.

Để thực hiện được điều này, chúng ta cần chuyển đổi từ mô hình quản lý nhân sự “đóng” sang mô hình “tuyển dụng mở”, trong đó: (1) Không bắt buộc tuyển dụng qua ngạch, bậc, hay biên chế truyền thống; (2) Cho phép ký hợp đồng linh hoạt, theo dự án hoặc thời hạn cụ thể; (3) Giao quyền lựa chọn nhân sự cho hội đồng khoa học độc lập, có chuyên môn cao; (4) Đánh giá chuyên gia theo hiệu quả đầu ra, chỉ số đổi mới sáng tạo, đóng góp vào mục tiêu quốc gia.

Và đặc biệt, cho phép thí điểm “cơ chế đặc biệt” tại một số viện nghiên cứu chiến lược, trung tâm AI quốc gia, các trường đại học trọng điểm.

Những đề án như vậy cần được đưa ra trong Chiến lược thu hút nhân tài đến năm 2030, tầm nhìn 2050 mà Tổng Bí thư yêu cầu khẩn trương xây dựng. Không thể đợi có luật mới mới làm, cần cơ chế thí điểm, hành lang pháp lý linh hoạt, và sự bảo trợ chính trị mạnh mẽ.

Nhân tài khoa học công nghệ, đặc biệt là người làm AI, không chỉ cần mức thu nhập tốt, mà còn đòi hỏi một hệ sinh thái đổi mới thực chất: Tự do học thuật, quyền tiếp cận dữ liệu, cơ chế “thử - sai”, môi trường nghiên cứu không bị can thiệp hành chính và có khả năng thương mại hóa công nghệ.

Nếu mỗi sáng kiến đều phải qua 3 cấp xin phép, nếu dữ liệu nghiên cứu bị hạn chế tiếp cận vì quy định bảo mật mơ hồ, nếu chuyển giao công nghệ phải theo quy trình “chờ cấp trên duyệt”, dù đãi ngộ tốt đến mấy cũng không ai trụ được.

Kỷ nguyên mới cho người tài

Do đó, “chính sách đãi ngộ đặc biệt” mà Tổng Bí thư nói đến, cần song hành với cải cách thể chế khoa học công nghệ ở cấp hệ thống: Từ Luật Khoa học công nghệ, đến quy chế tài chính, chế độ sử dụng tài sản công, và nhất là cơ chế phân quyền trong hệ thống hành chính nhà nước.

Vì vậy, xin có một số đề xuất cụ thể để thể chế hóa phát biểu của Tổng Bí thư:

Thành lập Hội đồng quốc gia về nhân tài khoa học - công nghệ, độc lập và có quyền đề xuất chế độ đặc thù cho từng cá nhân, từng dự án;

Cho phép tuyển dụng trực tiếp chuyên gia đầu ngành không qua thi tuyển, dựa trên hồ sơ năng lực quốc tế;

Thí điểm cơ chế trả lương theo kết quả và đóng góp, với trần thù lao linh hoạt tại các đơn vị khoa học công lập;

Thiết lập cơ chế bảo vệ rủi ro nghiên cứu, cho phép thử nghiệm và thất bại mà không bị truy cứu trách nhiệm hành chính;

Bãi bỏ các rào cản hành chính trong hoạt động nghiên cứu như phê duyệt đề tài, mua sắm thiết bị, tuyển dụng trợ lý khoa học;

Và cuối cùng là Tạo quỹ đổi mới sáng tạo nhà nước độc lập, với hội đồng chuyên gia quốc tế quản trị và điều hành theo tiêu chuẩn quốc tế.

Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm có thể được coi là sự kế thừa tinh thần cải cách mạnh mẽ trong Nghị quyết 57, đồng thời mở ra một kỷ nguyên mới cho chính sách nhân tài – trong đó khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số được đặt đúng tầm chiến lược quốc gia. Lần đầu tiên, khái niệm "tổng công trình sư", vốn phổ biến trong các nền khoa học tiên tiến, được chính thức nêu ra như một trọng tâm chính sách từ cấp cao nhất của Đảng.

Nếu thành công, đây có thể là cú huých lịch sử đưa Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển dựa trên tri thức và công nghệ. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở khẩu hiệu hay văn bản, mà không cải cách mạnh mẽ thể chế thực thi, cơ hội này có thể lại trôi qua như nhiều lần trước.

Chỉ khi "tổng công trình sư", “kiến trúc sư trưởng” không còn phải lặng lẽ rời Việt Nam để tìm cơ hội ở Singapore, Hàn Quốc hay Thung lũng Silicon (Hoa Kỳ)…, chúng ta mới thực sự thành công trong chiến lược thu hút nhân tài.

Và để làm được điều đó, thể chế phải đi trước, không chỉ cải cách trong lời nói, mà trong từng quy trình, quy phạm và tư duy quản trị.

×