Dạy nghề để thoát nghèo bền vững: Làm sao để đi xa và sâu hơn? (Bài 2)

Lời tòa soạn: Quyết định số 90/QĐ-TTg ngày 18/01/2022 về Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021 – 2025 đến nay đã thực hiện được 5 năm, trong đó, vai trò của giáo dục nghề nghiệp đối với giảm nghèo bền vững đã được khẳng định. Giáo dục nghề nghiệp giúp người nghèo, hộ nghèo có kiến thức kỹ năng để có việc làm hoặc tự tạo việc làm ổn định, chủ động vươn lên thoát nghèo. Đặc biệt, giáo dục nghề nghiệp đã giúp các em học sinh, sinh viên - những người trẻ có thể tự kiếm được tiền trang trải học tập, cuộc sống và giúp đỡ gia đình khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường.

Báo Dân Việt thực hiện loạt bài về "Học nghề để thoát nghèo bền vững" với những câu chuyện thực sự xúc động, ý nghĩa của các em học sinh, sinh viên khi lựa chọn con đường riêng của mình; Những nhận định, giải pháp của các chuyên gia và những thống kê, phân tích con số đáng tự hào sau 5 năm Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021 – 2025.

Bài 1: Dạy nghề để thoát nghèo bền vững: Nguồn thu nhập hấp dẫn khi ngồi trên ghế nhà trường

Giáo dục nghề nghiệp: Chìa khóa cho giảm nghèo bền vững ở Việt Nam

Việt Nam đã đạt những thành tựu ấn tượng trong công cuộc giảm nghèo, từ mức 57% đầu những năm 1990 xuống còn 5,2% vào năm 2020. Bước ngoặt quan trọng diễn ra từ năm 2015, khi Việt Nam chuyển sang chuẩn nghèo đa chiều, bổ sung các yếu tố như giáo dục, y tế, nhà ở, nước sạch và thông tin. Tỷ lệ nghèo đa chiều nhờ đó tiếp tục giảm, còn 4,06% vào năm 2024 và dự kiến còn 2,93% vào năm 2025.

Trong tiến trình này, Giáo dục nghề nghiệp được nhìn nhận là một công cụ chiến lược. Là một bậc học trong hệ thống giáo dục quốc dân, Giáo dục nghề nghiệp trang bị cho người học năng lực nghề nghiệp, đạo đức nghề, kỹ năng thích ứng và năng suất lao động cao hơn, từ đó tạo điều kiện để người nghèo có việc làm ổn định và thoát nghèo một cách bền vững.

Trao đổi với PV báo Dân Việt, TS Hoàng Ngọc Vinh, nguyên Vụ trưởng Vụ Giáo dục chuyên nghiệp, Bộ GDĐT, tham gia Tổ Tư vấn của Uỷ ban Quốc gia Đổi mới Giáo dục Đào tạo, nhiệm kỳ 2016-2021 cho hay: "Nhiều nghiên cứu cho thấy, người tốt nghiệp cao đẳng, đại học có tỷ lệ hộ nghèo dưới 1%, trong khi tỷ lệ này ở nhóm chưa học hết tiểu học lên tới 26,6%. Giáo dục nghề nghiệp góp phần thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động, chính thức hóa thị trường lao động, tăng khả năng hội nhập và phát triển kinh tế - xã hội bao trùm.

Chương trình Mục tiêu Quốc gia Giảm nghèo Bền vững (2021–2025) dành riêng Dự án 4 về "Phát triển Giáo dục nghề nghiệp và việc làm bền vững", khuyến khích người nghèo học nghề ở trình độ cao hơn để cải thiện năng suất, kỹ năng và thu nhập. Nhiều mô hình đào tạo nghề gắn với thế mạnh địa phương như trồng na (Lạng Sơn), chế biến thực phẩm (Cao Bằng) hay mô hình dạy nghề nông nghiệp ở Lai Châu đã chứng minh hiệu quả rõ rệt.

Tại TP.HCM, tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 2,76%, thành phố tạo trên 140.000 việc làm mới mỗi năm. Ở Đồng Tháp, thu nhập hộ nghèo năm 2023 tăng 1,3 lần so với 2020; tỉnh giải ngân hàng chục tỷ đồng cho phát triển GDNN vùng khó khăn. Trong giai đoạn 2010–2020, khoảng 20% người thuộc hộ nghèo được học nghề và có việc làm; hơn 10% số hộ nghèo có việc làm ổn định và thoát nghèo bền vững.

Tuy nhiên, giảm nghèo vẫn đối mặt với những thách thức dai dẳng: tỷ lệ tái nghèo còn cao; khoảng cách giàu nghèo giữa các vùng ngày càng rõ nét, đặc biệt ở Tây Bắc, Tây Nguyên. Ở một số xã, tỷ lệ hộ nghèo còn vượt 60%.

Một rào cản lớn là trình độ văn hóa thấp, nhất là với đồng bào dân tộc thiểu số, khiến việc tiếp thu kiến thức và kỹ năng nghề gặp khó khăn. Bên cạnh đó, việc ban hành văn bản hướng dẫn còn chậm; kế hoạch giảm nghèo ở cấp huyện, xã còn chung chung; phân bổ và giải ngân vốn gặp khó khăn; tư duy “cho không” vẫn phổ biến, làm giảm động lực tự thân vươn lên”.

Theo TS Vinh, để Giáo dục nghề nghiệp thực sự trở thành nền tảng giảm nghèo bền vững, cần thực hiện một loạt giải pháp đồng bộ, xuyên suốt và nhất quán như sau:

Một là, tăng cường gắn kết giữa Giáo dục nghề nghiệp và nhu cầu thị trường lao động. Điều này bao gồm việc xây dựng chuẩn đầu ra sát với thực tiễn sản xuất – kinh doanh, phát triển các chương trình đào tạo linh hoạt và tăng cường liên kết với doanh nghiệp. Doanh nghiệp cần được khuyến khích tham gia vào quá trình xây dựng chương trình, tổ chức đào tạo và tuyển dụng, từ đó đảm bảo việc làm ngay sau tốt nghiệp.

Hai là, mở rộng khả năng tiếp cận Giáo dục nghề nghiệp cho người nghèo, đặc biệt là ở vùng sâu, vùng xa, dân tộc thiểu số. Cần phát triển các mô hình dạy nghề lưu động, học tập dựa vào cộng đồng, bố trí giáo viên "ba cùng" – cùng ăn, ở, học tại bản làng – để đồng hành cùng người học. Các chương trình cần đa dạng, có thể là ngắn hạn kỹ năng cơ bản hoặc đào tạo trình độ trung cấp – cao đẳng phù hợp với từng nhóm đối tượng.

Ba là, phát triển đào tạo gắn với sinh kế và thế mạnh địa phương. Tập trung vào các ngành nghề truyền thống, có tính khả thi cao tại địa bàn cư trú của người nghèo, đồng thời đưa vào các kỹ năng mới giúp đa dạng hóa sinh kế. Đi kèm là tư vấn hướng nghiệp, giúp người dân lựa chọn ngành nghề phù hợp với năng lực và nhu cầu thực tiễn.

Bốn là, cải thiện hiệu quả điều hành và quản lý chính sách. Cần rút ngắn thời gian ban hành văn bản hướng dẫn, thống nhất và đơn giản hóa thủ tục hành chính; đồng thời đảm bảo phân bổ – giải ngân vốn đúng tiến độ, đúng mục tiêu. Việc lồng ghép chương trình cần có sự kiểm soát để tránh dàn trải và mất trọng tâm.

Năm là, chuyển đổi phương thức hỗ trợ từ “cho không” sang mô hình thúc đẩy sự tham gia và tự lực. Người hưởng lợi cần được khuyến khích đóng góp công sức, vật liệu hoặc tài chính nhỏ để tạo ra tâm thế làm chủ và tính bền vững cho quá trình thoát nghèo. Việc này không chỉ giảm sự lệ thuộc mà còn xây dựng năng lực nội sinh cho cộng đồng.

"Giáo dục nghề nghiệp đang và sẽ tiếp tục là động lực trung tâm của hành trình giảm nghèo bền vững ở Việt Nam. Tuy đã đạt được nhiều kết quả tích cực, nhưng để “không ai bị bỏ lại phía sau”, cần tiếp tục đổi mới chính sách, đầu tư chiến lược vào phát triển nguồn nhân lực, và thúc đẩy tinh thần tự lực, đặc biệt ở những cộng đồng còn yếu thế. Giáo dục nghề nghiệp không chỉ giúp người dân có việc làm mà còn mở ra cánh cửa cơ hội cho một cuộc sống tự chủ, ổn định và thịnh vượng hơn", TS Vinh nhấn mạnh.

Dạy nghề để thoát nghèo bền vững: “Giáo dục là gốc rễ của giảm nghèo”

Trao đổi với PV báo Dân Việt, bà Tống Liên Anh, chuyên gia trong lĩnh vực giáo dục người lớn và học tập suốt đời đã có những chia sẻ ý nghĩa giảm nghèo bền vững trong lĩnh vực giáo dục – đào tạo.

"Tôi đánh giá cao tinh thần bao trùm và định hướng dài hạn của Chương trình Giảm nghèo bền vững. Khác với các mô hình hỗ trợ mang tính tạm thời, ngắn hạn, chương trình này đi vào căn nguyên của nghèo đói và giáo dục chính là một trong những gốc rễ sâu xa nhất.

Trong quá trình triển khai, chúng ta đã chứng kiến một số thay đổi tích cực ban đầu: các lớp xóa mù chữ, lớp học nghề, lớp phổ cập kỹ năng được mở ra tại cộng đồng, tạo cơ hội học tập cho người dân, đặc biệt là phụ nữ và thanh niên dân tộc thiểu số. Khi có thêm tri thức, nhiều người bắt đầu thay đổi tư duy, cách làm ăn và cải thiện sinh kế. Tuy nhiên, để gọi là “bền vững”, các chương trình giáo dục, đào tạo không thể chỉ dừng lại ở việc “có lớp, có người học”. Giá trị đích thực của giáo dục chỉ thực sự bền vững khi người học có thể áp dụng kiến thức vào cuộc sống, tự tin bước ra khỏi cái bóng của nghèo đói và làm chủ tương lai của chính mình. Và để đạt được điều đó, chúng ta vẫn còn một chặng đường rất dài phía trước".

Bà Liên Anh nhấn mạnh: “Giáo dục không chỉ là làm đầy cái đầu mà là mở ra con đường để đi. Với người nghèo, học tập không nên được coi như một đặc quyền, càng không phải là điều xa xỉ mà là cơ hội thiết yếu để thoát khỏi tình trạng thế yếu, để chủ động trước cuộc sống thay vì bị động chịu đựng".

Tuy nhiên, để giáo dục – đào tạo cho người nghèo đạt hiệu quả và bền vững hơn, theo bà Tống Liên Anh: "Để đi xa và sâu hơn, chúng ta cần lưu ý các điểm sau:

Thứ nhất, tái định hướng các chương trình giáo dục – đào tạo theo bốn trụ cột học tập suốt đời của UNESCO: Học để biết – học để làm – học để cùng chung sống – học để trở thành chính mình. Hiện nay, nhiều chương trình cho người nghèo mới dừng lại ở “học để biết”, thiên về lý thuyết, thiếu tính ứng dụng. Chúng ta cần chuyển sang thiết kế các mô hình học tập thực hành, sát sườn với đời sống người dân: học trồng rau ngay tại vườn, học sửa máy tại chợ, học bán hàng qua Zalo, TikTok. Khi việc học gắn liền với lao động, sinh kế và thực hành mỗi ngày, thì tri thức mới thấm vào cuộc sống.

Cùng với đó, cần phát huy vai trò của cộng đồng học tập tại chỗ, nơi người dân học từ nhau, học trong ngữ cảnh quen thuộc, theo cách phù hợp với văn hóa và nhịp sống địa phương. Đó là cách hiện thực hóa trụ cột “học để cùng chung sống” một cách tự nhiên và hiệu quả.

Cuối cùng, giáo dục phải giúp mỗi người phát triển nội lực, nhận ra giá trị bản thân và sống hạnh phúc hơn. Khi người dân được học không chỉ để làm giàu mà còn để hiểu mình và sống có ý nghĩa, thì chúng ta mới thực sự “thoát nghèo” cả về vật chất lẫn tinh thần  một cách bền vững và nhân văn.

Thứ hai, đầu tư nghiêm túc cho hệ thống thiết chế học tập cộng đồng. Nhiều địa phương hiện nay vẫn thiếu lớp học, thiếu tài liệu, thiếu hạ tầng công nghệ. Trung tâm học tập cộng đồng không thể chỉ là một phòng học tạm có bảng hiệu, mà cần là không gian học thực sự: có nội dung phù hợp, có người hướng dẫn, có công nghệ, có mạng lưới kết nối với cơ hội nghề nghiệp và thị trường. Đồng thời, cần xây dựng và phát triển đội ngũ “hướng dẫn viên học tập” tại địa phương, những người đã từng học, từng thay đổi và có khả năng truyền cảm hứng, kết nối cộng đồng bằng chính câu chuyện thật của mình.

Thứ ba, công nhận giá trị của học tập không chính quy và học từ kinh nghiệm. Việc học không nhất thiết phải diễn ra trong lớp học hay các cơ sở giáo dục. Người dân có thể học từ ruộng đồng, từ chợ, từ mạng xã hội, từ bạn bè và các buổi sinh hoạt cộng đồng. Điều chúng ta cần là một cơ chế ghi nhận những trải nghiệm và kỹ năng này qua hồ sơ học tập cá nhân, công nhận kỹ năng nghề, hoặc các chứng nhận linh hoạt. Khi một phụ nữ nông thôn biết nuôi lợn hữu cơ, biết bán hàng online, biết ghi chép sổ sách kinh doanh thì đó là vốn tri thức thực sự. Việc công nhận và kết nối những năng lực đó với các chương trình hỗ trợ, cơ hội việc làm, hay tiếp cận tài chính sẽ là cú hích lớn cho hành trình tự lực thoát nghèo của người dân.

Cuối cùng, tôi tin rằng giáo dục chính là thứ có thể bén rễ sâu trong mỗi con người, giúp họ tự sinh sôi hy vọng và kiến tạo con đường đi cho chính mình. Với người nghèo, sự hỗ trợ quan trọng nhất không phải là "cho", mà là "trao": trao cơ hội để học, để phát triển theo cách riêng, tại chính nơi họ đang sống, và vì chính những điều thiết thực nhất với đời sống hàng ngày của họ. Giáo dục không chỉ giúp người ta thoát nghèo, mà còn đánh thức lòng tự trọng, năng lực đổi đời và khả năng truyền cảm hứng cho cả một cộng đồng đang khát khao vươn lên.

Mời độc giả đón đọc bài 3: Dạy nghề để thoát nghèo bền vững: Triển khai kịp thời chính sách, chương trình, dự án giảm nghèo

×