80 năm ngành Nông nghiệp và Môi trường: Những “sợi chỉ đỏ” xuyên suốt từ chỉ đạo của Đảng, chính sách của Nhà nước

Từ “Khoán 10” đến Nghị quyết 19

Năm 1986, Đại hội VI của Đảng với tinh thần đổi mới, chủ trương giải phóng sức sản xuất, phát huy tinh thần tự chủ, sáng tạo của lực lượng sản xuất, đề ra mục tiêu, nhiệm vụ “Xây dựng và tổ chức thực hiện ba chương trình về lương thực - thực phẩm, hàng tiêu dùng và hàng xuất khẩu”, trong đó, nông dân là một lực lượng đóng vai trò chủ lực và trực tiếp. Ngày 5/4/1988, Bộ Chính trị (khóa VI) ban hành Nghị quyết số 10-NQ/TƯ “về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp” (Khoán 10). Điểm mới trong tư duy của Đảng là công nhận hộ nông dân là đơn vị kinh tế tự chủ, thực hiện khoán tới hộ xã viên. Khoán 10 cùng với việc xóa bỏ chính sách “ngăn sông, cấm chợ”, cho phép tự do lưu thông hàng hóa, đã giải phóng mạnh mẽ sức sản xuất, tạo cú hích cho nông nghiệp, nông thôn phát triển, mà động lực chính là từ hộ nông dân.

Đại hội VIII (1996) của Đảng quyết định đưa đất nước vào thời kỳ mới - đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đồng thời, đã đề ra nhiều chính sách cụ nhằm đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn: Thực hiện thủy lợi hóa, điện khí hóa, cơ giới hóa, sinh học hóa; phát triển công nghiệp chế biến lương thực, thực phẩm, tạo nền nông nghiệp sản xuất hàng hóa lớn; xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn mới văn minh, hiện đại; xây dựng vùng sản xuất tập trung lương thực, chăn nuôi có giá trị cao hơn, nhất là giá trị xuất khẩu; tăng hàm lượng khoa học và công nghệ cao như công nghệ sinh học, thông tin, thu hoạch, chế biến, bảo quản, vận chuyển tiêu thụ; khuyến khích đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn.

Vai trò chủ thể trực tiếp của nông dân đối với định hướng phát triển nông nghiệp được Đại hội IX (2001) của Đảng tiếp tục khẳng định và nhấn mạnh tới phát triển nền nông nghiệp hàng hóa, gắn với bảo đảm môi trường sinh thái và phát triển đồng bộ kết cấu hạ tầng nông thôn: “Đẩy nhanh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn theo hướng hình thành nền nông nghiệp hàng hóa lớn phù hợp với yêu cầu thị trường và điều kiện sinh thái từng vùng”; “chú trọng điện khí hóa, cơ giới hóa ở nông thôn. … tăng cường đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế, xã hội nông thôn… xây dựng cuộc sống dân chủ, công bằng, văn minh ở nông thôn”; “Có chính sách ưu đãi thu hút đầu tư của mọi thành phần kinh tế vào phát triển công nghiệp và dịch vụ ở nông thôn… chuyển một bộ phận lao động nông nghiệp sang các ngành nghề khác… tăng việc làm và thu nhập cho cư dân nông thôn”.

Nghị quyết Hội nghị TƯ 5, khóa IX, ngày 18/3/2002 “Về đẩy nhanh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn thời kỳ 2001 – 2010” xác định những quan điểm, chủ trương, phương hướng, nhiệm vụ và các giải pháp lớn cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn; đặt quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong mối quan hệ với các thành phần kinh tế.

Nghị quyết nêu quan điểm chỉ đạo: “phát triển mạnh mẽ kinh tế hộ sản xuất hàng hoá, các loại hình doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp nhỏ và vừa ở nông thôn. Kết hợp chặt chẽ các vấn đề kinh tế và xã hội trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa hoá nông nghiệp, nông thôn nhằm giải quyết việc làm, xóa đói giảm nghèo, ổn định xã hội và phát triển kinh tế, nâng cao đời sống vật chất và văn hoá của người dân nông thôn, nhất là đồng bào các dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa; giữ gìn, phát huy truyền thống văn hoá và thuần phong mỹ tục”.

Đồng thời đề ra những nhóm giải pháp chính sách sâu rộng tạo thuận lợi cho nông dân phát triển kinh tế, xã hội, khẳng định vai trò trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa như: Chính sách đất đai, khuyến khích nông dân thực hiện "dồn điền, đổi thửa" trên cơ sở tự nguyện; chính sách tài chính, tín dụng, miễn thuế sử dụng đất nông nghiệp trong hạn điền cho nông dân; điều chỉnh, bổ sung các chính sách thuế; chính sách lao động và việc làm; chính sách về thương mại và hội nhập kinh tế….

Đại hội X (2006) của Đảng tiếp tục thể hiện sự phát triển mới trong tư duy của Đảng khi: “Đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn, giải quyết đồng bộ các vấn đề nông nghiệp, nông thôn và nông dân”. Phát triển kinh tế nông nghiệp không tách rời khỏi yếu tố xã hội và dân cư, địa bàn và chủ thể của sản xuất nông nghiệp là nông dân.

Đảng khẳng định: “Khẩn trương xây dựng các quy hoạch phát triển nông thôn. Thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới. Xây dựng các làng, xã, ấp, bản có cuộc sống no đủ, văn minh, môi trường lành mạnh”. Đồng thời, Đại hội đề ra nhiều giải pháp cụ thể như đào tạo nghề, giải quyết việc làm cho lao động nông thôn, mở rộng cơ hội việc làm cả trong, ngoài khu vực nông thôn, và ra nước nước ngoài.

Tiếp tục cụ thể hóa chủ trương của Đại hội X, Hội nghị TƯ 7, khoá X thông qua Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày 5/8/2008 “về nông nghiệp, nông dân, nông thôn” (Tam nông), khẳng định: “Nông nghiệp, nông dân, nông thôn có vị trí chiến lược trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, là cơ sở và lực lượng quan trọng để phát triển kinh tế - xã hội bền vững, giữ vững ổn định chính trị, đảm bảo an ninh, quốc phòng; giữ gìn, phát huy bản sắc văn hoá dân tộc và bảo vệ môi trường sinh thái của đất nước.

Các vấn đề nông nghiệp, nông dân, nông thôn phải được giải quyết đồng bộ, gắn với quá trình đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn là một nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Trong mối quan hệ mật thiết giữa nông nghiệp, nông dân và nông thôn, nông dân là chủ thể của quá trình phát triển, xây dựng nông thôn mới…”. 

Nghị quyết 26-NQ/TW đáp ứng mong mỏi của nông dân, sát thực tiễn tính khả thi cao, nhanh chóng được nông dân triển khai mạnh mẽ. Sự vào cuộc của các cấp ủy đảng từ Trung ương tới địa phương, của toàn bộ hệ thống chính trị, đã tạo ra bước chuyển mạnh mẽ từ nhận thức đến hành động trên lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn, nông dân.

Đại hội XI (2011) của Đảng chủ trương “triển khai chương trình xây dựng nông thôn mới phù hợp với đặc điểm từng vùng theo các bước đi cụ thể, vững chắc trong từng giai đoạn; giữ gìn và phát huy những truyền thống văn hoá tốt đẹp của nông thôn Việt Nam... Triển khai có hiệu quả chương trình đào tạo nghề cho 1 triệu lao động nông thôn”; đồng thời đặt ra mục tiêu, nhiệm vụ: “Phát triển nông nghiệp toàn diện theo hướng hiện đại, hiệu quả, bền vững, phát huy ưu thế của nền nông nghiệp nhiệt đới”, gắn với giải quyết tốt các vấn đề như tích tụ đất đai, áp dụng công nghệ hiện đại, phát triển kinh tế hộ, hợp tác xã; thực hiện gắn kết chặt chẽ bốn nhà: Nhà nông, nhà khoa học, nhà doanh nghiệp, nhà nước.

Đại hội XII (2016) của Đảng chủ trương cơ cấu lại tổng thể và đồng bộ nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng; đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, chú trọng công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới. Theo đó, đưa ra định hướng: “Xây dựng, phát huy vai trò của giai cấp nông dân, chủ thể của quá tình phát triển nông nghiệp, xây dựng nông thôn mới. Hỗ trợ, khuyến khích  nông dân học nghề, chuyển dịch cơ cấu lao động, tiếp nhận và ứng dụng tiên bộ khoa học - công nghệ, điều kiện thuận lợi để nông dân chuyển sang làm công nghiệp và dịch vụ”. Đồng thời phát huy vai trò chủ thể, lực lượng chủ động, sáng tạo của nông dân trong xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, tổ chức sản xuất nông nghiệp, nông thôn theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa; giữ gìn bản sắc, nếp sống văn hóa nông thôn, phát triển theo hướng văn minh.

Đại hội XIII (2021) của Đảng chủ trương đổi mới tư duy từ tư duy sản xuất nông nghiệp sang tư duy kinh doanh nông nghiệp với vai trò “bà đỡ” của doanh nghiệp nông nghiệp với công nghệ mới, hiện đại và cơ chế, chính sách tương thích nhất để hỗ trợ, khuyến khích tập trung đất đai, đầu tư khoa học, công nghệ, nâng cao chất lượng và giá trị nông sản gắn với thị trường. Phát triển nông nghiệp, kinh tế nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới theo hướng nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân thông minh. Chú trọng phát triển nông nghiệp sản xuất hàng hóa lớn, ứng dụng công nghệ cao; phát huy tiềm năng, lợi thế của từng vùng, từng địa phương”.

Đến năm 2022, chủ trương của Đảng về nông nghiệp - nông dân được thể hiện qua Nghị quyết 19-NQ/TW ngày 16/6/2022 của Hội nghị Trung ương 5 khóa XIII. Nghị quyết khẳng định: “Nông nghiệp, nông dân, nông thôn là ba thành tố có quan hệ mật thiết, gắn bó, không thể tách rời; có vai trò, vị trí rất quan trọng trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; là cơ sở, lực lượng to lớn trong phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu, giữ vững ổn định chính trị, bảo đảm quốc phòng, an ninh, bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá, con người Việt Nam, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế. Công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn là một trong những nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước”.

Nghị quyết khẳng định quan điểm: Nông dân là chủ thể, trung tâm của quá trình phát triển nông nghiệp, kinh tế nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới. Nông nghiệp là lợi thế quốc gia, trụ đỡ của nền kinh tế. Xây dựng nông thôn hiện đại phải gắn với không gian di sản văn hóa, giá trị văn minh lúa nước, bản sắc văn hóa dân tộc cao đẹp. Mục tiêu đặt ra đến năm 2030: Giai cấp nông dân và người dân nông thôn có trình độ, đời sống vật chất và tinh thần ngày càng cao. Nông nghiệp phát triển nhanh, bền vững, hiệu quả, bảo đảm vững chắc an ninh lương thực quốc gia. Nông thôn phát triển toàn diện, có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội đồng bộ, hiện đại. Đến năm 2045, nông dân và người dân nông thôn văn minh, phát triển toàn diện, có thu nhập cao. Nông nghiệp sinh thái, sản xuất hàng hóa quy mô lớn, có giá trị gia tăng cao.

Nghị quyết 19-NQ/TW đề ra 6 nhiệm vụ và giải pháp:
- Nâng cao vai trò, vị thế, năng lực làm chủ, cải thiện toàn diện đời sống vật chất, tinh thần của nông dân và cư dân nông thôn.
- Phát triển nền nông nghiệp hiệu quả, bền vững theo hướng sinh thái, ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến.
- Xây dựng nông thôn mới theo hướng hiện đại gắn với đô thị hóa.
- Hoàn thiện thể chế, chính sách về nông nghiệp, nông dân, nông thôn.
- Tạo đột phá trong nghiên cứu, ứng dụng khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số.
- Quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường nông thôn, nâng cao khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu, phòng chống thiên tai.

Trong thời kỳ đổi mới, những nội dung, những quan điểm chỉ đạo của Đảng đã cho thấy sự phát triển toàn diện tư duy của Đảng về nông nghiệp - nông dân Việt Nam hiện đại. Mọi vấn đề liên quan đến nông dân phải đặt trong sự phát triển toàn diện, đồng bộ nông nghiệp, nông thôn, nông dân với mục tiêu chung là: Không ngừng nâng cao chất lượng cuộc sống của người nông dân, hình thành tầng lớp nông dân chuyên nghiệp đáp ứng yêu cầu của một nền nghiệp hiện đại bắt kịp sự phát triển của khoa học công nghệ, chuyển đổi số diễn ra mạnh mẽ trên tất cả các lĩnh vực.

Cơ chế, chính sách của Nhà nước

Thực hiện chủ trương của Đảng, Luật Đất đai năm 1993 được ban hành cùng nhiều chính sách mới tiếp tục củng cố quyền sử dụng đất của nông dân, cho phép chuyển nhượng, cho thuê, thừa kế, thế chấp quyền sử dụng đất. Nông dân có quyền sử dụng đất lâu dài, có cơ sở để chủ động đầu tư sản xuất ổn định trong thời gian dài. Luật Đất đai năm 2024, có các quy định mới về giao đất, cho thuê đất, tập trung, tích tụ đất đai đối với người nông dân, hợp tác xã và các chủ thể khác. 

Nhà nước ban hành các chính sách về tín dụng và hỗ trợ tài chính cho nông dân. Chính phủ đã triển khai các chương trình tín dụng ưu đãi cho nông dân thông qua Ngân hàng Nông nghiệp và PTNT và các tổ chức tín dụng khác. Một trong những hoạt động hiệu quả là việc phát triển Quỹ Hỗ trợ nông dân để hỗ trợ, giúp đỡ hội viên, nông dân xây dựng và nhân rộng các mô hình phát triển nông nghiệp sản xuất hàng hóa theo hướng ứng dụng tiến bộ khoa học, công nghệ, làm giàu chính đáng và giảm nghèo bền vững. Sự phát triển của các chương trình tín dụng đã giúp nông dân tiếp cận nguồn vốn để đầu tư sản xuất và phát triển hạ tầng nông thôn.

Thông qua các chương trình khuyến nông và ứng dụng khoa học công nghệ, người dân đã tích cực đẩy mạnh ứng dụng khoa học kỹ thuật, cải thiện giống cây trồng, vật nuôi, và công nghệ sản xuất. Theo đó là sự phát triển của các mô hình khuyến nông và tác động của công nghệ mới đối với năng suất và chất lượng sản phẩm nông nghiệp.

Xây dựng nông thôn mới là một mục tiêu quan trọng trong chủ trương của Đảng về nông nghiệp, nông dân và nông thôn. Đặc biệt, Chương trình xây dựng nông thôn mới (từ 2010 đến nay) với các giai đoạn phát triển ngày một cao (xây dựng nông thôn mới, nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu), nhằm nâng cao đời sống người dân nông thôn, phát triển cơ sở hạ tầng, bảo vệ môi trường và đẩy mạnh sản xuất nông nghiệp. Kết quả xây dựng nông thôn mới tại các địa phương, sự tham gia của cộng đồng và chính quyền làm việc thay đổi diện mạo nông thôn.

Ngày 16/4/2009, Thủ tướng Chính phủ đã ra Quyết định số 491/QĐ-TTg về việc ban hành Bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới. Tiếp đó, ngày 4/6/2010, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 800/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 – 2020.

Sau đó, Thủ tướng Chính phủ tiếp tục ban hành các Quyết định số 1600/QĐ-TTg 16/8/2016 về việc phê duyệt Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2016 - 2020; Quyết định số 558/QĐ-TTg ngày 5/4/2016 về việc ban hành tiêu chí huyện nông thôn mới và Quy định thị xã, thành phố trực thuộc cấp tỉnh hoàn thành nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới; Quyết định số 1980/QĐ-TTg ngày 17/10/2016 về việc ban hành Bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới giai đoạn 2016 – 2020; nông thôn mới nâng cao (từ năm 2021 đến nay). 

Nhằm triển khai hiệu quả các chính sách hỗ trợ nông dân, Chính phủ tổ chức các cuộc Hội nghị đối thoại với nông dân. Năm 2024, cuộc đối thoại lần thứ 6 có chủ đề: "Khơi dậy khát vọng làm giàu để xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc; vững tin bước vào kỷ nguyên mới", đặt ra nhiều nội dung mới để thúc đẩy, phát triển toàn diện nông nghiệp, nông thôn, nông dân trong tình hình mới.

Tại Diễn dàn, Chính phủ đã ghi nhận: Trong thành tựu chung của cả nước, ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn, người nông dân đóng góp rất quan trọng. Nổi bật là kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản đạt khoảng 62,5 tỷ USD, tăng 18,7% so với năm 2023 (đạt kỷ lục); thặng dư thương mại đạt 17,9 tỷ USD, chiếm 72% tổng giá trị xuất siêu của toàn nền kinh tế; các mặt hàng nông sản Việt Nam có mặt tại 190 nước trên thế giới20. Riêng về lương thực, Việt Nam đã xuất khẩu trên 9 triệu tấn gạo, thu về hơn 5 tỷ USD, vừa bảo đảm an ninh lương thực quốc gia, đóng góp vào an ninh lương thực thế giới.

Thực tế này đã khẳng định chủ trương đúng đắn của Đảng, chính sách của Nhà nước đối với nông nghiệp, nông dân, nông thôn; đặt nông dân trong mối quan hệ tổng hòa, toàn diện: phát triển nông nghiệp hiện đại, xây dựng nông thôn hiện đại, nông dân văn minh.

×