Thầy Hiểu của chúng tôi

Năm nay nếu còn sống thầy Đỗ Đức Hiểu đã lẻ trăm linh một hoặc tuổi ta trăm linh hai. Thầy đã về cõi từ năm 2003. Nhưng đồng nghiệp của thầy, các thế hệ học trò của thầy vẫn luôn nhắc nhớ về thầy mỗi khi đến dịp 20/11 hàng năm.

Thầy Hiểu trong ký ức thầy Long

Năm thứ 2 Khoa Văn Đại học Tổng hợp, chúng tôi được học thầy. Ngoài những giờ về văn học Pháp và phương Tây, thầy Hiểu kiên nhẫn dẫn dắt lũ học trò gà mờ xuyên qua những khu rừng bí hiểm rối rắm của chủ nghĩa hiện sinh với sự phi lý của các chủ thuyết cùng môn đệ của những ông, những ngài Samuel Beckett, Franz Kafka, Dostoyevsky, Ionesco, Jean-Paul Sartre và Albert Camus… Xong học trình về chủ nghĩa hiện sinh ấy hầu như tất tật chữ thầy trả thầy. Mãi sau này tôi mới láng máng thầy chỉ vỡ vạc cho lũ trò vài khái niệm cơ bản. Hy vọng sau này anh nào đi sâu vào lĩnh vực nghiên cứu.

Mãi sau này ấn tượng với thầy lâu hơn ngoài thâu lượm trong giờ giảng còn biết thêm những uyên bác của thầy qua nhiều tác phẩm Lịch sử văn học Phương Tây. Văn học Công xã Paris. Phê phán văn học hiện sinh chủ nghĩa, 5 tập Lịch sử văn học Pháp…

Giáo sư Đỗ Đức Hiểu còn là nhà Việt Nam học trứ danh qua Từ điển văn học (Tổng chủ biên, 2 tập, NXB Văn học, Hà Nội, 1983), Văn thơ Trần Tế Xương, Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, Đổi mới phê bình văn học, Điển tích văn học, Đổi mới Đọc và Bình văn, Thi pháp hiện đại…

Ấn tượng thêm về thầy có cả chuyện của người học khóa trước được giữ lại làm các bộ giảng dạy như PGS.TS Phạm Quang Long… Đây là câu chuyện về thầy mà tôi nghe được từ thầy Phạm Quang Long. Thầy Long nhớ lại:

“Trận lụt năm 1971 do vỡ đê, gần như tất cả thầy trò Khoa Văn đều phải đi chống lụt. Tôi nhìn thầy Đỗ Đức Hiểu gầy gò quần áo chỗ khô chỗ ướt, tay cầm sợi dây dòng chiếc phao chở mấy bao gạo chậm rãi từ kho Yên Viên ra chỗ tập kết. Trời đổ lửa xuống mặt nước đục ngầu Nhìn thầy ốm yếu, mắt cận thị nặng trong lòng tôi cứ thấy có gì đó bất nhẫn. Chả hiểu sao tôi cứ nghĩ thầy như đang đi làm khổ sai.

“Tôi cứ nghĩ thầy đang đi làm khổ sai”, chất giọng ngậm ngùi của thầy Long khi nhắc nhớ về một quá vãng gần khiến những người can dự chứng kiến một thời gian khó hẳn cứ nao nao lẫn hoang mang? Liệu chúng ta có đúng có chuẩn không khi một thời phải đôn đốc huy động những GS những chuyên viên đầu ngành những người có hơi hướng căn cốt nguyên khí quốc gia như thế lên mặt đê để chống lụt cùng bao sự vụ không tên mang hơi hướm máy móc phong trào này khác? Để vô tư khấu đi thô bạo cái quỹ thời gian quý báu vốn ngắn tủn mà họ luôn riết róng tiếc xót giành cho nghiên cứu sáng tạo?”.

Ở Khu ký túc xá Mễ Trì, người viết bài này có loáng thoáng nhớ cứ thứ 2 hằng tuần, tầm 6giờ sáng GS Đỗ Đức Hiểu – khi đó là Phó Chủ nhiệm Khoa Văn phụ trách đào tạo đều có mặt “giao ban” với sinh viên ở sân giữa nhà C1, C2. Trọng trách thầy được giao là phải gặp sinh viên hàng tuần như thế. Bất kể nắng mưa rét mướt thế nào.

Ít ai biết là vị GS gầy nhom với cặp kính cận dày 5 điốp ấy vừa phải gò lưng guồng xe đạp từ nội đô phố Hàng Bài xuyên gập ghềnh hơn 10 cây số để vào Khoa Văn ở trong KTX Mễ Trì. Nghe chất giọng thiết tha kiêm cả cung bậc gần như mếu máo của thầy căn dặn các sinh viên đừng làm gì quá đáng, cần giữ kỷ cương học đường mà thương thầy. Những việc như thế lấy đi của thầy bao nhiêu thời gian và sức lực.

Vẫn chuyện thầy Long. “Tôi nhớ có lần một anh đi thực tập ở Thái Bình yêu một cô giáo. Anh này đã có vợ con, đã lớn tuổi rồi nên khi cô ấy đến trường “đòi công lý”, tra mãi mới biết là anh (vì anh nói với cô gái tên anh khác). GS Hiểu gọi anh ta lên hỏi, anh chối. Khi không chối được nữa anh nhận nhưng lại bảo là tại cô kia. Hỏi sao anh nói chưa có vợ, anh đáp tưởng chuyện ấy không cần nói; hỏi bố mẹ vợ tên gì, anh bảo quên rồi…”.

Thầy Hiểu ngửa mặt than: “Chuyện yêu đương nó đẹp, nó nhân văn lắm. Anh làm thế là sai, anh nói về vợ con, gia đình thế không được. Anh đã sai nhưng trong tình yêu có thể tha thứ được sai lầm do quá yêu. Đằng này anh sai cả động cơ, anh sai cả hành vi. Anh cho Khoa ăn bùn, anh cho Khoa ăn sỏi”.

Tôi không còn biết nói gì và thương thầy vô cùng. Thầy đau khổ thực sự. Thầy nổi giận nhưng vẫn theo cách của thầy. Văn hoá Pháp thấm vào thầy từ bao giờ, tôi không biết nhưng quan sát thầy đau khổ hay hạnh phúc, tức giận hay vui vẻ tôi đều thấy thầy rất khác chất nhà quê mà tôi biết, tôi đã trải qua. Thầy cũng khác với khá nhiều đồng nghiệp của thầy.

Chuyện thầy Hiểu được phong hàm Giáo sư và cái chứng chỉ tiếng Pháp

Sau này tôi nghĩ thầy thuộc type người luôn khao khát, tin yêu và tôn thờ xác tín của mình cả trong cuộc đời và trong văn chương. Thầy xa lạ với thói thô lỗ, truy bức kiểu đấu tố. Tôi đã chứng kiến vẻ đau khổ của thầy khi phải bảo vệ mình trong một buổi kiểm thảo: “Tôi không có thế. Các anh hiểu tôi quá rõ mà. Tôi không thể hiểu được sao anh… lại có thể quy kết thế”.

Rồi ngồi xuống, mặc kệ ai nói gì thì nói. Trẻ như tôi phải ngồi nghe những chuyện như vậy, thật đau lòng.

Lộ trình để nhận (phong) học hàm Giáo sư có thủ tục đương sự phải có chứng chỉ ngoại ngữ. Thầy Đỗ Đức Hiểu - chuyên gia nổi tiếng về văn học phương Tây và Pháp, khi này mới ngớ người!

Khuôn mặt với những đường nhăn nhúm khó nhọc cố hữu như nhàu nhĩ thêm khi thầy phân trần như mếu với cô nhân viên phụ trách làm hồ sơ! Trước đó, cô ta đã nổ ra một tràng dài trước mặt thầy với chất giọng "truy bức" căng thẳng rằng thầy phải trưng ra chứng chỉ C tiếng Pháp.

Cái cô nhân viên thơ lại đó có lẽ chưa được biết rằng cái vị mà cô đương hồn nhiên cật vấn kia một chuyên gia có hạng về văn học phương Tây đang giảng dạy ở Khoa Văn Đại học Tổng hợp.

Thầy đã từng học ban Triết ở trường Pháp đầu những năm 1940 cùng với trật những Nguyễn Đình Thi. Từng dạy tiếng Pháp tận bên Nam Kinh, Trung Quốc và có thời gian là thành viên Ban Tu thư của Bộ Giáo dục, tổ chức biên soạn sách giáo khoa phổ thông. Đồng thời cũng là thành viên của Nhóm Lê Quý Đôn, những nhà Tây học và Việt Nam học cự phách một thời, gồm Vũ Đình Liên, Huỳnh Lý, Lê Trí Viễn... chuyển ngữ nhiều tác gia cộm cán của Pháp.

Cả hội đồng bữa ấy lặng phắc chứng kiến thầy Đỗ Đức Hiểu đặt tay lên một chồng sách đã dịch cất giọng nhỏ nhẹ: “Tôi là thành viên nhóm Lê Quý Đôn, đã trực tiếp dịch nhiều tác phẩm. Tôi đọc trực tiếp tiểu thuyết, kịch Pháp để viết sách về văn học Pháp. Bằng này sách không đủ chứng mình tôi biết tiếng Pháp à cô?”.

Một người bạn tài hoa đoản mệnh của tôi, PGS.TS Đào Duy Hiệp từng giảng dạy ở Khoa Văn trong một hồi ức về thầy Đỗ Đức Hiểu đã bộc bạch: “Ông chỉ vui và đầy hứng khởi khi nói về văn chương, công việc nghiên cứu, viết lách. Là một người yêu cái Đẹp văn chương, ông đam mê, đắm đuối triền miên trong đó. Ông rất thận trọng trong nghiên cứu. Trước mỗi bài định viết, bao giờ ông cũng đọc, ghi chép, viết dàn bài cẩn thận, cho đến khi in được, thường cũng phải mất đến vài tháng mới xong một bài. Dạo tôi mới về Trường, cho đến khi ông qua đời, tính ra là 23 năm có lẻ, tôi luôn thấy ông buồn, u uẩn, cô đơn, yếm thế ngay cả những lúc cười hiếm hoi”.

Cũng có mấy lần dền dứ định động bút này nọ nhưng tôi đành thúc thủ. Bởi vì lời “đe” khăng khăng cấm tiệt của lão bạn và bà vợ có tấm lòng Bồ Tát ấy mà đám chúng tôi chả có ai dám ỏ ê viết lách gì đến câu chuyện này!

Phải cái thời có thầy ấy. Nên mới có trò ấy!

×