Bài dự thi "Việt Nam trong tôi": Giáo sư Tô Ngọc Thanh – Tấm gương Một đời tự học, một đời cống hiến

Trong một lần trò chuyện thân tình, khi được hỏi về bài học thành công trong nghiên cứu khoa học, ông chỉ cười: “Mình thiệt thòi hơn các bạn và nhiều người đồng niên – thuở thanh niên không được học nhiều trong các trường lớp. Hầu hết thành công đều do tự học”. Ông còn nhắc đến kỷ niệm khi mới 15 tuổi nghe trên đài phát thanh giọng đầy truyền cảm của Hồ Chủ Tịch: “Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy.”

Mới 15 tuổi mà ông đã theo lời Bác gia nhập đội quân kháng chiến bảo vệ tự do, độc lập. Nhưng vừa mới hòa bình lập lại, ông lao vào học tập ở trường và các nhạc sĩ. Vì ông hiểu muốn giữ được độc lập tự do bao giờ cũng phải có kiến thức, phải học tập suốt đời.

Ông vẫn luôn ghi nhớ sâu sắc ấn tượng về bài nói chuyện của Chủ tịch Hồ Chí Minh tại lớp chỉnh huấn cán bộ Đảng, Dân chính và các cơ quan Trung ương, ngày 9 tháng 6 năm 1953. Hơn sáu mươi năm trôi qua, ông vẫn không quên lời Bác dạy: “Muốn tiến bộ mãi thì phải học tập. Học trong sách báo, học trong công tác, học với anh em, học hỏi quần chúng”.

Trong những câu chuyện ông kể cho tôi, tôi nhớ mãi hình ảnh ông nằm trong lán giữa rừng sâu Sơn La, giữa tiếng máy bay Mỹ gầm rú, vẫn miệt mài ghi chép từng nốt nhạc, từng lời những bài dân ca Thái. Có hôm, đang nghiên cứu đám tang người Thái, ông vừa ghi âm, vừa ghi chép vào sổ tay, vừa trao đổi trực tiếp với thầy cúng bản địa để hiểu rõ ý nghĩa các lời ca. Ông mải làm quên cả ăn, quên cả ngủ. Hơn nửa thế kỷ trôi qua, ông vẫn nhớ như in bản hát mẫu, tiếng kèn tang mà ông từng được nghe trong những nghi lễ ấy. Ông nói: “Toàn bộ bản luận án Tiến sĩ Khoa học của tôi về âm nhạc Thái chính là kết quả học tập từ các nghệ nhân ở bản làng vùng Tây Bắc”.

Chưa đầy ba mươi tuổi, là con trai họa sĩ nổi tiếng Tô Ngọc Vân, nhưng ông vẫn không chọn con đường thuận lợi mà quyết tâm đi nghiên cứu thực địa. Sau khi tốt nghiệp lớp trung cấp lý luận âm nhạc của Bộ Văn hóa, ông nhận thấy mình còn thiếu rất nhiều kiến thức về âm nhạc của các tộc người. Ông đã xin đi công tác lên Tây Bắc để nghiên cứu âm nhạc dân tộc Thái và dân tộc Mường.

May mắn thay, thời điểm đó, Bộ Văn hóa có chủ trương tăng cường cán bộ nghiên cứu về các địa phương để thâm nhập thực tế. Ông chọn Tây Bắc – nơi có nhiều tộc người sinh sống – làm vùng nghiên cứu âm nhạc. Vừa đặt ba lô tới Sở Văn hóa khu tự trị Tây Bắc, ông đã xin đi cơ sở ngay. Những trung tâm Mường lớn của người Thái như Mường Lò (Nghĩa Lộ), Mường Tấc (Phù Yên), Mường So (Phong Thổ)… đều in dấu chân ông.

Đến đâu, ông cũng học tiếng Thái. Không chỉ thạo tiếng Thái Đen ở các Mường trung tâm, ông còn am hiểu cả tiếng Thái Trắng, tiếng Thái Phù Yên... Ông học tiếng Thái từ các nghệ nhân, các thầy cúng, thậm chí từ các em gái trong đội xòe. Ông kể rằng, người yêu đầu tiên của ông là một cô gái Thái – sau này là chị ruột của một lãnh đạo cấp cao của Đảng – vừa dạy tiếng Thái, vừa hát dân ca, lại còn chỉ ông cách làm “bùa yêu”. Tình yêu ấy lỡ dở vì nhiều lý do, nhưng chính từ đó, vốn hiểu biết văn hóa Thái của ông ngày càng được bồi đắp.

Thời điểm đó, tài liệu nghiên cứu về người Thái còn rất ít. Ông tìm đọc cả các tài liệu tiếng Pháp của sĩ quan, linh mục và các nhà khoa học Pháp viết về người Thái. Đặc biệt, ông còn tìm gặp các nhà dân tộc học Việt Nam như Đặng Nghiêm Vạn, Cầm Trọng, Bùi Tịnh học hỏi. Ông học cách ghi chép điền dã, kỹ thuật phỏng vấn nghệ nhân từ các nhà dân tộc học nổi tiếng như Nguyễn Đức Từ Chi, Đặng Nghiêm Vạn – những người từng nghiên cứu sâu về người Mường, người Thái.

Suốt 11 năm, ông điền dã khắp các làng Thái theo mùa nghi lễ, mùa lễ hội. Ông đặc biệt chú trọng nghiên cứu chu kỳ đời người của người Thái và người Mường gắn với âm nhạc. Từ hát ru, đồng dao, “khắp báo sao”, đến hát trong đám cưới, mừng nhà mới, ông đều ghi chép tỉ mỉ. Ông đặc biệt quan tâm đến mối quan hệ giữa âm nhạc và nghi lễ, giữa âm nhạc và môi trường văn hóa – xã hội sản sinh ra nó. Từ thực tiễn đó, ông từng bước phân tích được cấu trúc và bài bản của âm nhạc Thái.

Sau này, nhà nghiên cứu Cầm Trọng – chuyên gia hàng đầu về người Thái – khi viết cuốn Người Thái ở Tây Bắc, đã sử dụng toàn bộ chương viết về nghệ thuật của Tô Ngọc Thanh.

Suốt 11 năm lăn lộn trên Tây Bắc, ông chỉ có một niềm đam mê – ham mê đi điền dã. Nhà nghiên cứu, nhà văn người Thái Vương Trung từng nói với tôi: “Anh Tô Ngọc Thanh là tấm gương tự học cho một số trí thức Thái chúng tôi”.

Cuối những năm 1980, khi đang làm nghiên cứu sinh tại Bulgaria, điều kiện kinh tế khó khăn, học bổng bị cắt giảm, ông đã xin đi làm công nhân lái máy xúc để có tiền hoàn thành chương trình Tiến sĩ Khoa học. Mỗi khi kết thúc học, ông lại ra công trường làm việc 8–10 tiếng mỗi ngày, rồi về phòng học viết luận án.

Ông thường dạy học trò rằng: “Muốn tự học tốt, phải học được tiếng dân tộc và học ngoại ngữ”. Không chỉ giỏi tiếng Thái, tiếng Mường, tiếng Ba Na. Với các giáo sư Bulgaria, ông trao đổi bằng tiếng Pháp và tiếng Nga. Đến năm 61 tuổi, ông vẫn miệt mài học tiếng Anh. Nhiều đồng nghiệp không khỏi ngạc nhiên khi thấy ông trình bày tham luận tại hội thảo của UNESCO bằng tiếng Anh, thảo luận sôi nổi chỉ sau hơn một năm học ngoại ngữ này.

Giai đoạn 2015–2020, Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam do ông làm Chủ tịch đã mời nhiều chuyên gia quốc tế về giảng dạy lý thuyết, phương pháp nghiên cứu Nhân học, Văn hóa học, Văn hóa dân gian. Được sự ủy quyền của ông, tôi liên hệ các nhà khoa học Việt Nam và quốc tế như GS. Lương Văn Hy (Đại học Toronto, Canada), TS. Prank Proschan (UNESCO), TS. Tan-TangBau (Đại học Quốc gia Singapore), TS. Emmanuel Pannier (Viện Nghiên cứu Phát triển Pháp)... Các giảng viên đều là những chuyên gia uy tín trong lĩnh vực của mình.

Một lần, trong lớp học, TS. Emmanuel – một học giả trẻ đến từ Cộng hòa Pháp – rất ngạc nhiên khi thấy một cụ già gần 90 tuổi ngồi chăm chú nghe giảng, đặt nhiều câu hỏi sâu sắc. Anh càng xúc động hơn khi biết đó chính là Giáo sư Tô Ngọc Thanh – Chủ tịch Hội nhưng vẫn khiêm nhường học hỏi. Không chỉ nghe giảng, ông còn trao đổi tài liệu, xin mượn sách, tự dịch các bản nghiên cứu bằng tiếng Anh. Nhờ thông thạo ba ngoại ngữ – Anh, Pháp, Nga – kiến thức của ông luôn được cập nhật.

Ông không để sót bất cứ cuốn sách chuyên khảo nào về văn hóa dân gian hay nhân học. Những bài giảng trong lớp tập huấn, các nghiên cứu chuyên sâu của ông đều có giá trị học thuật, đặc biệt là về âm nhạc dân tộc học và văn hóa người Thái, người Ba Na…

Cuối đời, dù bệnh tật, ông vẫn mải miết đọc sách, viết bài nghiên cứu. Gần Tết năm 2023, ông còn gọi điện mượn cuốn Les Rites de Passage (Nghi lễ chuyển đổi) của nhà dân tộc học Pháp Arnold van Gennep. Ông thều thào nói: “Mình định viết về lễ chuyển đổi của người Dao ở Việt Nam”.

Ông nhấn mạnh với tôi – cũng như tự nhủ trong lòng: “Năm nay mình hơn 90 tuổi nhưng cả cuộc đời mình là tự học. Ngoài ít năm học trên giảng đường, còn lại là học trên nương rẫy, dưới mái nhà sàn, học nghệ nhân, học bạn bè và học cả học trò. Đấy là mình học theo lời dạy của Bác Hồ”.

Lời ông – trước khi đi xa – như ngọn lửa truyền sang thế hệ nghiên cứu kế tiếp. Một đời tự học, một đời dấn thân vì văn hóa dân tộc – đó là chân dung chân thực nhất của Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Tô Ngọc Thanh.

Nhân dịp kỷ niệm 80 năm ngày Quốc khánh, Báo NTNN/Điện tử Dân Việt tổ chức cuộc thi viết Việt Nam trong tôi, nhằm tạo một bức tranh đa sắc về hành trình 80 năm của đất nước – từ ngày khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đến một Việt Nam hòa bình, vươn mình mạnh mẽ hôm nay.
Xem Thể lệ cuộc thi tại đây.

×