Lãng phí nhìn từ con đường phơi lúa ở Hóc Cam

Không có xe máy, không ô tô, không bóng dáng người đi bộ. Nhưng không phải không có người dùng: các hộ dân trong vùng tận dụng đoạn đường nhựa phẳng mịn để phơi lúa, phơi ớt. Một mặt đường bị chia ô, mỗi ô vài mét vuông, nhìn xa như ruộng bậc thang mùa gặt.

Đây là tuyến đường Huyện Đội - Hóc Cam nằm ở phía Nam thị trấn Châu Ổ do UBND huyện Bình Sơn (tỉnh Quảng Ngãi) làm chủ đầu tư. Dự án được phê duyệt vào tháng 10/2019 với tổng vốn ban đầu dự kiến 45 tỷ đồng, sau đó điều chỉnh giảm còn hơn 34 tỷ đồng, vốn hoàn toàn từ ngân sách huyện. Công trình được thực hiện từ năm 2019 đến năm 2023.

Với chiều dài 507m, tốc độ thiết kế 50 km/giờ, tuyến đường gồm 2 làn xe, có đầy đủ vỉa hè, dải phân cách, cây xanh, hệ thống chiếu sáng và thoát nước. Mục tiêu ban đầu là góp phần hiện đại hóa hạ tầng giao thông đô thị, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và khai thác hiệu quả quỹ đất hai bên đường. Tuy nhiên, trái với kỳ vọng, sau khi hoàn thành, tuyến đường gần như không có phương tiện qua lại. Thay vào đó, người dân sử dụng làm nơi phơi nông sản và đậu xe.

Nguyên nhân chính khiến tuyến đường vắng bóng người qua lại là do bị "cụt" giữa cánh đồng, không có lối nối tiếp đến khu dân cư hay trục giao thông nào khác. Một đầu tiếp giáp với Quốc lộ 1, còn đầu kia kết thúc đột ngột giữa đồng ruộng đang được canh tác.

Đoạn đường đó như một ví dụ điển hình cho điều mà Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh trong bài viết “Thực hành tiết kiệm”, ngày 1/6/2025: “Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí là điều cần làm trong cuộc sống của từng cá nhân và toàn xã hội, là "hòn đá tảng" góp phần xây dựng một xã hội văn minh, phát triển bền vững. Đó phải là trách nhiệm chung và cần trở thành nếp sống, thành văn hóa hằng ngày của mỗi chúng ta”.

Nhưng làm sao chống lãng phí khi chính cơ chế đầu tư công, phân bổ ngân sách và phối hợp thực hiện giữa các cấp đang là mảnh đất màu mỡ cho sự lãng phí hiện hình bằng nhựa đường, bằng cỏ mọc, bằng im lặng?

Không như tham nhũng, lãng phí không dễ nhận diện bằng tiền phong bì hay camera giấu kín. Nó không có ai nhận, không có ai đưa. Nó thường được ngụy trang dưới lớp vỏ của những cụm từ tưởng chừng tích cực: "Đầu tư phát triển", "mở rộng giao thông", "kết nối vùng sản xuất"... Nhưng cuối cùng thì con đường vẫn dẫn tới chỗ... phơi lúa.

Chúng ta đã nghe rất nhiều về những vụ việc tiêu cực liên quan đến thất thoát trong đầu tư công: sân vận động nghìn tỷ không khán giả, cảng biển không tàu, tượng đài giữa rừng, trạm y tế không bệnh nhân... Nhưng "lãng phí" không chỉ là con số trên giấy tờ mà là sự im lặng kéo dài sau ngày khánh thành. Không tiếng còi xe, không sự sống. Chỉ có nắng, bụi và sự thờ ơ.

Đáng lo hơn: lãng phí rất dễ bị hợp pháp hoá. Một công trình dù vô dụng vẫn có thể hoàn thành hồ sơ nghiệm thu đúng tiến độ, đúng quy trình, đúng luật. Và như thế, không ai chịu trách nhiệm cả. Lỗi do “thiếu ngân sách để làm tiếp tuyến kết nối”, hay “chưa có nhu cầu thực tế”, hay “thiếu quy hoạch đồng bộ”, đều là lỗi không ai đứng tên.

Lý do dễ thấy nhất: Thiếu sự phối hợp liên thông giữa các cấp trong quá trình đầu tư công. Nơi này làm một đoạn, nơi kia không có nhu cầu kết nối. Sở Giao thông làm một phần, chính quyền huyện không tiếp nối, ngành nông nghiệp không thiết kế vùng sản xuất phù hợp, ngành tài chính không bố trí vốn hoàn chỉnh.

Kết quả là một đoạn đường hoàn thiện nằm giữa đồng không mông quạnh, giống như một cánh tay giơ ra mà không có ai bắt.

Không chỉ vậy, cách duyệt dự án đầu tư công hiện nay vẫn theo tư duy “xin - cho”, dẫn đến tình trạng địa phương nào có quan hệ, có người mạnh thì “xin được” một gói đầu tư, dù đôi khi chính địa phương đó chưa cần. Và bởi vì đã “xin được” thì phải... làm, phải giải ngân đúng tiến độ để không bị thu hồi. Đó là nguyên lý thúc đẩy những con đường vô dụng được hình thành một cách chính danh.

Tổng Bí thư Tô Lâm khi nói về "thực hành tiết kiệm, chống lãng phí là tiêu chuẩn đạo đức cán bộ" đã đưa vấn đề này lên một tầm cao khác. Không còn là chuyện quản lý kỹ thuật, mà trở thành vấn đề phẩm chất, tư cách chính trị của người làm công quyền.

Bởi nếu không xem đó là một vấn đề đạo đức, thì mọi quy định pháp lý sẽ trở thành hình thức. Người ta vẫn có thể làm đúng quy trình mà vẫn lãng phí. Người ta có thể không tham nhũng cá nhân nhưng vẫn phung phí ngân sách quốc gia.

Nhưng muốn biến chống lãng phí thành hành động, không thể chỉ trông đợi vào sự tự giác của từng cán bộ. Cần những thiết chế kiểm soát độc lập, minh bạch ngân sách, quy hoạch liên thông, và trên hết là trách nhiệm giải trình cá nhân.

Không ai đứng trước đoạn đường phơi lúa đó mà không nảy sinh cảm giác bất lực. Người dân thấy tiền thuế của mình thành mặt nhựa vô nghĩa. Mỗi đoạn đường như thế chính là một lát cắt niềm tin bị xói mòn.

Chúng ta luôn nói về cải cách thủ tục hành chính, tinh gọn bộ máy, tăng hiệu quả đầu tư công. Nhưng nếu không làm rõ trách nhiệm giải trình, thì mọi cải cách đều sẽ dừng ở nghị quyết. Người dân không cần các con số tỷ lệ giải ngân đẹp trên báo cáo. Họ cần những con đường thực sự có người đi, có vai trò phục vụ đời sống, có kết nối sinh kế.

Bài toán đặt ra lúc này không chỉ là chống lãng phí trong tương lai, mà còn phải rà soát toàn bộ những biểu hiện lãng phí đang tồn tại. Cần một “cuộc tổng kiểm kê quốc gia về các công trình đầu tư công kém hiệu quả hoặc chưa phát huy tác dụng”. Không phải để truy cứu hình sự tất cả, mà để định lượng được quy mô tổn thất, và quan trọng hơn là rút ra cơ chế ngăn ngừa tái diễn.

Những con đường như ở Hóc Cam không phải cá biệt. Ở nhiều tỉnh, có thể tìm thấy những công trình hàng trăm tỷ không người sử dụng. Nếu các địa phương được yêu cầu báo cáo công khai danh sách những dự án đã hoàn thành nhưng chưa vận hành đúng công năng – đó sẽ là bước đầu tiên của minh bạch.

Chống lãng phí không cần bắt đầu từ đại sự. Có thể bắt đầu từ một con đường nằm im. Một trạm bơm không hoạt động. Một sân vận động không có khán giả. Từ đó, làm rõ ai quyết định, ai thiết kế, ai nghiệm thu, để tránh lặp lại.

Một con đường không ai đi, nếu để 10 năm sẽ hỏng. Không sử dụng, nó vẫn xuống cấp. Giống như một thiết bị y tế không vận hành sẽ han gỉ. Một trạm điện không kết nối sẽ thành đống sắt vụn. Lãng phí không ồn ào như tham nhũng. Nó không tạo ra khủng hoảng. Nhưng nó âm thầm ăn mòn tài nguyên công, ngân sách, và lòng tin.

Muốn chống được nó, không chỉ cần quyết tâm chính trị ở cấp cao nhất, như thông điệp mạnh mẽ của Tổng Bí thư Tô Lâm, mà còn cần một cuộc đổi mới triệt để cách tư duy đầu tư công. Cần xem mỗi đồng ngân sách là tiền mồ hôi nước mắt của dân. Và nếu có con đường nào không người đi, thì đó không chỉ là sự lãng phí, mà là một lời cảnh tỉnh.

×