Nhà khoa học của nhà nông năm 2025 chuyển giao nhiều giống cây trồng, biện pháp kỹ thuật mới cho nông dân

Với gần ba thập kỷ gắn bó cùng cây lúa, cây sắn, cây mía và những vùng đất khó, Tiến sĩ Trương Vĩnh Hải không chỉ miệt mài nghiên cứu mà còn tận tay mang tri thức đến ruộng đồng. Trong cuộc trò chuyện cùng Dân Việt, Tiến sĩ Trương Vĩnh Hải vẫn đau đáu một khát vọng đồng hành, góp phần nâng cao đời sống nhà nông...

Nhiều nghiên cứu là nền tảng cho việc tạo các giống cao sản hiện tại

Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp miền Nam đã có nhiều đóng góp quan trọng cho nền nông nghiệp nước nhà. Với vai trò lãnh đạo viện hiện nay, ông có thể chia sẻ về chức năng và “cột mốc” đáng nhớ của cơ quan nghiên cứu và phát triển nông nghiệp hàng đầu Việt Nam?

- Viện chúng tôi được thành lập năm ngày 2/4/1925, với tên gọi ban đầu là Viện Khảo cứu Đông Dương, phục vụ nghiên cứu cho cả ba nước Việt Nam, Lào, Campuchia. Sau năm 1975, chúng tôi trở thành viện đa ngành duy nhất ở miền Nam, chuyên nghiên cứu cả trồng trọt và chăn nuôi, với nhiệm vụ được giao trên địa bàn các tỉnh từ Đà Nẵng trở vào.

Một cách đơn giản ngắn gọn, viện có ba chức năng chính là nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ cho bà con nông dân, xây dựng các quy trình kỹ thuật để bà con làm ăn hiệu quả hơn và cuối cùng là đào tạo từ “thầy” tức nhà khoa học, kỹ sư cho đến chính người nuôi trồng tức là nông dân.

Có thể nói những thành tựu nghiên cứu về lúa gạo của Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp miền Nam là nền tảng cho vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) phát triển các giống lúa cao sản hiện nay?

- Cũng có thể xem đây là một niềm tự hào. Hồi trước, đất Đồng Tháp Mười chua lắm, nhiều vùng tưởng chừng bỏ đi. Cán bộ của viện đã lăn lộn cùng nông dân, nghiên cứu cải tạo đất và đưa ra quy trình canh tác phù hợp. Nhờ đó, một vùng đất tưởng chừng hoang hóa đã trở thành vựa lúa trù phú. Sau giải phóng, chính viện là đơn vị tiên phong lập bản đồ đất, giúp phân bổ cây trồng phù hợp trên các vùng sinh thái khác nhau.

Chúng tôi đã tạo ra nhiều giống lúa lừng lẫy thời đó như giống lúa đột biến VND 95-20 từng “phủ sóng” hơn 500.000 ha ở ĐBSCL. Hay có thể kể đến giống lúa IR50404 vẫn còn được sử dụng rộng rãi đến nay. Đặc biệt, chúng tôi còn nghiên cứu cả những giống lúa chuyên biệt để chế biến sản phẩm bún, bánh tráng… giúp nâng cao giá trị hạt gạo và đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu.

Ngoài cây lúa, chắc chắn chúng ta còn có những thành tựu nổi bật khác, thưa ông?

- Chúng tôi nghiên cứu rất nhiều loại cây trồng chủ lực, từ cà phê, điều, sắn đến hồ tiêu. Với cây điều, chúng tôi đã giúp bà con tăng năng suất từ vài tạ/ha lên tới 1,2-1,3 tấn/ha. Với cây sắn, giống do viện tạo ra bao phủ 65-70% diện tích cả nước, giúp năng suất tăng từ 10 tấn/ha lên hơn 30 tấn/ha. Sau khi dịch khảm lá bùng phát mạnh vào năm 2017, chúng tôi đã nhanh chóng nghiên cứu và công bố giống sắn kháng bệnh 100%.

Xin nói thêm, dịch khảm lá là bệnh gây ra bởi virus, làm cho lá cây xuất hiện các vết loang lổ màu xanh vàng, biến dạng, xoăn lại, dẫn đến cây còi cọc, năng suất giảm mạnh và có thể mất mùa. Virus lây lan qua côn trùng như bọ phấn, rệp hoặc qua hom giống bị nhiễm bệnh, ảnh hưởng đến nhiều loại cây trồng quan trọng như cà chua, ớt, sắn, thuốc lá.

Sự ham học hỏi của nông dân là động lực lớn nhất của nhà khoa học

Khi chuyển giao kỹ thuật, công nghệ, giống mới cho bà con, hẳn các nhà khoa học đã gặp không ít niềm vui lẫn khó khăn. Có lẽ luôn có những kỷ niệm nhớ mãi không quên đối với cá nhân ông hoặc các đồng nghiệp?

- Có chứ, nhiều! Chuyện giống bắp lai F1 là một kỷ niệm “nhớ đời”. Lúc đó, bà con quen gieo nhiều hạt trên một gốc, dù chúng tôi đã cam đoan chỉ cần 1-2 hạt cho một lỗ thôi, nên bớt đi để tiết kiệm giống, nhưng bà con không tin. Tuy nhiên đến cuối vụ, khi năng suất bắp cao gấp ba lần giống cũ, bà con mới “ngớ người” ra.

Một câu chuyện khác là khi chúng tôi chuyển giao giống mía ngắn ngày cho bà con ở Bình Thuận. Ban đầu họ e dè lắm, nhưng sau khi thấy mô hình thí điểm năng suất cao, họ đã tin tưởng. Điều làm tôi xúc động nhất là trong một buổi tập huấn, hàng trăm nông dân đã đứng nghe các nhà khoa học giảng giải suốt từ trưa đến chiều tối mà không hề có ai bỏ về. Hình ảnh này hiếm thấy lắm khi bình thường họ đến cho có lệ, sau đó phần lớn “chuồn êm” từ giữa buổi. Tình cảm và sự ham học hỏi của nông dân chính là động lực lớn nhất của chúng tôi.

Theo ông, trong bối cảnh hội nhập quốc tế và biến đổi khí hậu, nông nghiệp đang đối mặt với những thách thức và cơ hội nào?

- Thách thức lớn nhất vẫn là biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn và việc lạm dụng hóa chất trong sản xuất. Đặc biệt, ở Tây Nguyên, việc khai thác nước ngầm quá mức để trồng cây ăn quả đang khiến mực nước ngầm suy giảm không thể tránh khỏi.

Song song đó, chúng ta cũng có nhiều cơ hội. Nông nghiệp Việt Nam được thế giới đánh giá cao và người nông dân Việt Nam ngày càng có kiến thức, kỹ năng tốt, đồng thời, có “tri thức bản địa” phong phú và quý giá.

“Tri thức bản địa” là yếu tố then chốt để phát triển, là chìa khóa giải quyết vấn đề nông nghiệp từ thực tiễn. Người dân không phải lúc nào cũng có kiến thức hàn lâm như các kỹ sư hay nhà khoa học đã được đào tạo. Nhưng họ có sự tổng hòa kinh nghiệm, kỹ năng, tập quán, niềm tin được tích lũy qua nhiều thế hệ, được thử nghiệm và chứng minh là hiệu quả trong điều kiện môi trường, sinh thái và xã hội cụ thể tại địa phương đó. “Tri thức bản địa” không được ghi chép trong sách vở hay giáo trình, mà tồn tại trong chính đời sống, sinh kế và cách hành xử của cộng đồng.

Vậy, “tri thức bản địa” chính là cầu nối giữa lý thuyết khoa học và thực tiễn sản xuất. Nếu chúng ta bỏ qua nó, các đề án, dự án dù được xây dựng trên lý thuyết hoàn hảo đến đâu cũng có nguy cơ thất bại.

Kinh nghiệm từ thực địa cho thấy sự khác biệt lớn giữa lý thuyết và thực tiễn, nhất là khi làm việc ở các vùng sinh thái khác nhau như ĐBSCL hay vùng cao. Khi đi khảo sát để xây dựng đề án nông lâm kết hợp về sinh kế người dân vùng ven biển chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, chúng tôi nhận thấy rõ sự khác biệt.

Theo lý thuyết, một mô hình sinh kế có thể phù hợp cho cả vùng ĐBSCL. Thực tế đi sâu vào các vùng như Cà Mau, Kiên Giang, Trà Vinh, Bến Tre, mỗi nơi lại có những tập quán, thổ nhưỡng, và cách ứng phó với biến đổi khí hậu hoàn toàn khác biệt. “Tri thức bản địa” về con nước, về mùa vụ, về cách xen canh, nuôi trồng của người dân nơi đây là những thông tin nền tảng mà các nhà khoa học buộc phải lắng nghe và tích hợp vào đề án. Nếu chỉ áp dụng lý thuyết chung chung, đề án sẽ không sát với thực tế, không bền vững và không được người dân chấp nhận.

Hoặc bài học về phát triển giống lúa cạn tại vùng cao. Một kỷ niệm đáng nhớ từ năm 1995, khi triển khai dự án phát triển giống lúa cạn tại vùng cao (giống lúa LC8866) được trồng tại xã La Ngâu (Bình Thuận cũ). Thách thức ban đầu, chúng tôi làm việc theo đúng quy trình lý thuyết là chọn địa điểm, chọn nông dân điểm, tiến hành phát giống. Kết quả là người nông dân không mặn mà, giống bị bỏ dở vì không phù hợp với tập quán canh tác. Chúng tôi đã bỏ qua kiến thức căn bản của người dân.

Sau đó, chúng tôi phải thay đổi cách tiếp cận. Nhờ có buổi làm việc với một người già làng, tức nhân vật có tiếng nói và am hiểu sâu sắc về “tri thức bản địa” trong cộng đồng. Qua một buổi trò chuyện thân mật bên bếp lửa, ông đã dùng kinh nghiệm của mình để giải thích và thuyết phục cộng đồng.

Kết quả, sau khi gắn kết kiến thức khoa học về giống lúa mới với tri thức bản địa, người dân đã chấp nhận và tiến hành trồng, thu hoạch một cách nghiêm túc, đạt hiệu quả cao.

Bài học rút ra là “tri thức bản địa” là một phần không thể thiếu cho phát triển nông thôn. Mọi kiến thức khoa học, lý thuyết kỹ thuật đều phải gắn kết và hội nhập với kinh nghiệm của người dân từng vùng. Việc lắng nghe họ chính là chìa khóa để triển khai thành công các dự án phát triển nông nghiệp.

Đối với công tác nghiên cứu khoa học nông nghiệp, hẳn ông cũng còn đó những trăn trở?

- Việc phát triển khoa học công nghệ, đặc biệt là trong nông nghiệp, đang phải đối mặt với nhiều rào cản về cơ chế và chính sách. Chúng tôi hy vọng sẽ có những chính sách đột phá, có cơ chế đặt hàng nghiên cứu với nguồn kinh phí rõ ràng để các nhà khoa học yên tâm “dám làm”, dám chấp nhận rủi ro.

Vấn đề lớn nhất cản bước nghiên cứu khoa học, đặc biệt trong nông nghiệp, nằm ở sự không đồng bộ giữa thời gian nghiên cứu thực tế và chu kỳ tài trợ của đề tài. Chu kỳ nghiên cứu dài, chu kỳ tài trợ ngắn, trong khi nghiên cứu trong nông nghiệp thường đòi hỏi thời gian rất dài. Ví dụ, để lai tạo được một giống cây trồng mới - một giống lúa, một giống quả có chất lượng và năng suất vượt trội - có khi phải mất 10 đến 15 năm. Tuy nhiên, các đề tài nghiên cứu thường chỉ được cấp kinh phí theo chu kỳ 3-4 năm hoặc tối đa 5 năm.

Nguy cơ đứt đoạn? Nếu đề tài bị ngắt quãng hoặc không xin được kinh phí tiếp tục, công trình nghiên cứu đang tiến hành sẽ đứt đoạn. Công sức, nguồn lực đã đầu tư có nguy cơ trở nên vô ích. Đây là một hạn chế lớn kìm hãm sự phát triển của các công trình khoa học dài hơi.

Tuy nhiên, những nghị quyết và chính sách mới của Đảng và Nhà nước đang mở ra hy vọng lớn, tạo điều kiện cho các nhà khoa học, nhất là người trẻ, dám dấn thân và đổi mới. Các nhà khoa học rất hoan nghênh và phấn khởi trước những văn bản quan trọng như Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị và Nghị quyết 193 của Quốc hội về các chính sách đột phá khoa học công nghệ. Đây là những khung chính sách mở, tạo tiền đề để thay đổi cơ chế quản lý khoa học.

Điểm đột phá lớn nhất nằm ở chính sách đặc thù cho phép các nhà khoa học “dám làm và chấp nhận rủi ro”. Cơ chế này thừa nhận một thực tế rằng, trong nghiên cứu khoa học, không phải lúc nào mục tiêu cũng đạt được. Một nhà khoa học có thể đặt mục tiêu nghiên cứu một giống lúa chịu mặn nồng độ 4/1.000 hoặc 5/1.000. Họ dấn thân vào làm nhưng kết quả có thể không như mong đợi.

Chính sách mới cho phép thanh toán kinh phí và nghiệm thu dựa trên nỗ lực, quá trình nghiên cứu và sự minh bạch, chứ không chỉ dựa vào việc có đạt được mục tiêu sản phẩm cuối cùng hay không. Điều này sẽ khuyến khích các nhà khoa học trẻ dám dấn thân vào những hướng nghiên cứu khó, đột phá.

Ông có lời khuyên gì cho người nông dân để cùng nhau xây dựng một nền nông nghiệp bền vững?

- Điều tôi muốn nhắn nhủ với bà con là hãy tin tưởng và đồng hành cùng nhà khoa học. Khoa học và công nghệ giúp chúng ta vượt qua mọi thách thức. Chúng tôi không chỉ nghiên cứu trong phòng thí nghiệm mà còn muốn cùng bà con bám nương rẫy, ruộng đồng. Chỉ có sự hợp tác hai chiều giữa nhà nông và nhà khoa học thì nông nghiệp Việt Nam mới có thể phát triển bền vững, nâng cao giá trị và vươn ra thị trường thế giới. Hãy cùng nhau làm nông nghiệp vừa “thông minh”, vừa “sạch” và quan trọng nhất là “làm giàu” trên chính mảnh đất của mình.

Xin cảm ơn và kính chúc tiến sĩ nhiều sức khỏe để tiếp tục cống hiến cho bà con nông dân.

Tiến sĩ Trương Vĩnh Hải tốt nghiệp kỹ sư nông nghiệp rổi thạc sĩ tại Đại học Nông lâm TPHCM và lấy bằng tiến sĩ tại Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS). Ông bắt đầu sự nghiệp khoa học tại viện với vai trò nghiên cứu viên tại Trung tâm Nghiên cứu và chuyển giao tiến bộ kỹ thuật nông nghiệp. Năm 2003, ông trở thành phó giám đốc trung tâm.
Năm 2016, ông sang làm Trưởng phòng Quản lý khoa học và hợp tác quốc tế. Tháng 2/2021, ông đảm nhận vị trí phó viện trưởng, đến tháng 12/2023, trở thành phó viện trưởng phụ trách viện cho đến nay.
Các dự án tâm đắc của ông gồm tiên phong trong việc chuyển giao giống và kỹ thuật canh tác như bắp lai, lúa, và nho. Đặc biệt, dự án tạo ra quy trình kỹ thuật canh tác nho NH01-48 an toàn và theo hướng hữu cơ sinh học đầu tiên cho tỉnh Ninh Thuận.

×