Tờ hóa đơn nhỏ - Nỗi lo lớn của nhiều tiểu thương

Trong tuần qua, mạng xã hội lan truyền chóng mặt hình ảnh về hóa đơn điện tử 6.000 đồng cho dịch vụ nhà vệ sinh công cộng, trong đó thuế doanh thu khoảng 7,4% giá bán (444 đồng) và tổng chi phí ước tính để xuất ra được tờ hoá đơn điện tử đó là 16.7% (khoảng 1.000 đồng).

Trường hợp hình ảnh này là thật, đây chính là một ví dụ biên tối đa về một chiến dịch cải cách thuế đang tiến hành với tốc độ đáng lo ngại. Theo đó, cả xã hội sẽ phải tập làm quen với việc từ mớ rau con cá cũng phải có hoá đơn và nộp thuế từ 1/6/2025 khi Nghị định số 70/2025/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 123/2020/NĐ-CP quy định về hóa đơn, chứng từ có hiệu lực.

Đầu tiên, phải khẳng định điều này là rất tốt cho đất nước. Cũng như khẩu hiệu “đã uống rượu bia thì không lái xe”, thì “đã kinh doanh đương nhiên phải nộp thuế”. Nhưng phương pháp triển khai lại đang gây ra những hệ quả không nên bị xem nhẹ. Một loạt các sạp hàng buôn bán nhỏ, quán cóc, hàng rong — nền móng kinh tế vi mô của Việt Nam — đang đóng cửa trong im lặng. Không phản đối, chỉ là những cánh cửa gỗ cũ kỹ khép lại cùng với sự lo lắng về một tương lai đầy rủi ro hành chính: Bị phạt, bị truy thu, thậm chí bị truy tố vì… thiếu hóa đơn.

Đây không chỉ là câu chuyện của vài tiểu thương chợ quê. Nó phản ánh một thực tế đáng suy ngẫm: Nền kinh tế Việt Nam, vốn dựa rất nhiều vào khu vực phi chính thức, đang đối mặt với một cuộc “hiện đại hóa” một cách khá đột ngột. Và nếu không khéo có thể sẽ dẫn tới một hệ quả ngược: Đẩy hàng triệu người ra khỏi vòng quay chính thức thay vì đưa họ vào vòng quay đó với lộ trình hợp lý.

Không ai phản đối nguyên tắc minh bạch. Nhưng lịch sử kinh tế Việt Nam suốt vài chục năm qua tồn tại một thực tế không thể phủ nhận: Sự linh hoạt và “phi chuẩn” trong thương mại nhỏ lẻ đã giúp duy trì sinh kế cho hàng triệu người dân trong thời kỳ thu nhập thấp. Và giờ đây, khi quyết định tiến tới mô hình thuế hóa toàn diện, dường như chúng ta đang cố gắng khơi lại một "trật tự cũ" — điều hiếm khi thành công.

Thành Rome không xây trong một đêm! Cũng như định hướng kinh doanh hiện đại và chuyên nghiệp (chuẩn hoá đơn và minh bạch thuế) tuy rất đúng, nhưng khó có thể "đùng một cái” mà chuyển đổi chỉ trong một vài ngày/tháng mà không gây xáo trộn, đổ vỡ...

Thay vì thuế khoán đơn giản và dễ hiểu, giờ đây nhiều tiểu thương phải làm quen với thuế doanh thu. Với mức lợi nhuận thấp và biến động, mô hình thuế này có thể dễ dàng bào mòn biên lãi vốn đã mỏng như sợi tóc. Các hộ kinh doanh nhỏ không chỉ đối diện với chi phí quản lý mới, mà còn phải sắm máy móc, học công nghệ, đối phó với việc kiểm tra hàng tồn kho không có hóa đơn đầu vào - một điều gần như không thể tránh khỏi trong nhiều ngành như thực phẩm, nông sản, ăn uống.

Có thể nói đối tượng này bị tác động lớn nhất từ Nghị định 70, họ lúng túng và lo lắng đến mức một bộ phận phải tạm ngừng kinh doanh, đóng cửa ngồi nhà với đống hàng tồn kho.

Đáng chú ý, đối tượng chịu ảnh hưởng không chỉ giới hạn ở chợ truyền thống. Các nhà bán hàng online, vốn từng được xem là tương lai của thương mại bán lẻ, cũng đang rơi vào thế gọng kìm. Họ đã phải chịu mức chi phí vận hành khổng lồ (quảng cáo, phí sàn, logistics…), giờ lại đối mặt với nguy cơ bị thu thuế trên doanh thu thay vì lợi nhuận, kèm theo hồi tố dữ liệu từ sàn thương mại điện tử. Nhiều người “đứng hình” khi nhận hóa đơn thuế — vì phần lớn các gian hàng online thực chất đang lỗ, hoặc chỉ xem bán hàng là công cụ tiếp thị.

Nghị định 70 đang bị "phân tích, mổ xẻ" chỉ vì nó đúng… quá nhanh. Cách triển khai khiến nhiều hộ kinh doanh nhỏ lẻ — vốn là đối tượng cần được dẫn dắt — trở thành nhóm chịu thiệt hại nhất. Họ bị đặt vào một cuộc chơi mới mà chưa kịp học luật, chưa có đủ công cụ, cũng chẳng có cơ hội “thử và sai”.

Việc Nghị định 70 bắt chặt thuế từ dữ liệu của các sàn thương mại điện tử, hồi tố quá khứ và thu trên doanh thu chứ không phải phần trăm lợi nhuận, khiến không ít nhà bán đã phải “chết đứng” vì lỗ chồng lỗ khi nhận hóa đơn thuế.

Vấn đề còn nằm ở chỗ: Trong khi người bán nội địa bị siết chặt, hàng hóa bán lẻ xuyên biên giới lại đang tăng tốc không ngừng. Shopee, nền tảng chiếm 70% thị phần thương mại điện tử ở Việt Nam, hiện có tới hơn 31.500 nhà bán hàng từ nước ngoài. Cộng thêm hai ông lớn ngoại khác, nhóm nhà bán xuyên biên giới đang chiếm tới 99% thị phần thương mại điện tử.

Với sự hỗ trợ hậu cần từ các tổng kho ngay sát biên giới Việt – Trung, họ có thể giao hàng tới tay người tiêu dùng chỉ trong 1–2 ngày, nhanh hơn cả hàng nội địa. Họ không phải chịu chi phí vận hành tại Việt Nam, không chịu trách nhiệm bảo hành, không bị kiểm định chất lượng, không kiểm hóa và chỉ phải nộp mức thuế tối thiểu (VAT 10%).

Kết quả là một sân chơi cạnh tranh thiếu sòng phẳng, trong đó hàng Việt phải vật lộn dưới rất nhiều ràng buộc hành chính, còn hàng ngoại lại “thoát hiểm”. Điều này không chỉ làm yếu thị phần hàng nội địa, mà còn đẩy người tiêu dùng vào mô hình tiêu dùng lệ thuộc. Nếu không điều chỉnh, trong 10–20 năm tới, ngành bán lẻ và sản xuất tiêu dùng trong nước có thể bị chiếm lĩnh như đã từng xảy ra ở Thái Lan hay Indonesia.

Không ai phản đối thuế. Nhưng cũng không ai muốn sự tuân thủ lại trở thành gánh nặng khiến người ta phải bỏ chợ. Cá nhân tôi cho rằng cộng đồng doanh nhân Việt Nam nhỏ lẻ chân chính luôn mong muốn tuân thủ pháp luật và sẵn sàng nộp thuế để xây dựng đất nước. Tuy nhiên môi trường pháp luật cần đảm bảo công bằng, không cần quá bao bọc doanh nghiệp trong nước, nhưng ít nhất cũng không phải chịu thiệt thòi hơn so với các nhà bán lẻ xuyên biên giới.

Thay vì ép buộc nhanh chóng, có lẽ chính sách nên được thiết kế với tinh thần “chuyển đổi có lộ trình”: Từ một mốc thời gian xác định trong tương lai, quy định mới sẽ có hiệu lực. Trong thời gian chuẩn bị, cơ quan thuế cần đẩy mạnh truyền thông, hướng dẫn trực tiếp, đào tạo miễn phí và cam kết không hồi tố những sai sót không nghiêm trọng trong quá khứ.

Bởi nếu chính sách đúng mà cách thực thi sai, không chỉ niềm tin sẽ bị giảm sút, mà nền tảng của một thị trường công bằng cũng có thể bị ảnh hưởng, bắt đầu từ những cánh cửa chợ âm thầm khép lại.

×