Trạng nguyên quê Bắc Ninh, làm bài thi chống tham những chốn quan trường, lừng danh sử Việt

Vũ Kiệt và bài thi đỗ trạng nguyên lừng danh sử Việt

Theo các tài liệu sử học còn lưu truyền đến ngày nay, trong đề bài văn sách thi Đình của Trạng nguyên Vũ Kiệt (quê xã Yên Việt, huyện Siêu Loại, Kinh Bắc - nay là thôn Cửu Yên thuộc xã Ngũ Thái, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh), vua Lê đã hỏi rằng: Trẫm lo lắng cho cái thói tham lam làm đổi thay phong tục, nên đặt chức đình úy để xét tra những điều gian dối của bọn quan lại, thưởng người liêm khiết để khuyến khích họ làm việc tốt. Thế nhưng người có chức vị vẫn không trong sạch, gió thổi bóng theo. Bọn viên chức nhỏ tự làm những điều ô nhục, ngày càng tràn lan. Dân càng nghèo mà đóng góp ngày càng lắm, pháp luật càng nghiêm mà kẻ gian ngày càng nhiều. Việc quân cơ, việc chính sự biến đổi rối rắm. Của cải xuất kho lại rơi vào tay bọn tham nhũng, thật chẳng có lúc nào mà quá như lúc này. Hãy nêu lên cái nguyên nhân sinh ra những tệ hại ấy và bằng cách nào để sửa đổi và có tin là sửa đổi được không?

Vũ Kiệt trả lời trong bài làm của ông như sau: Thần cho rằng: Câu hỏi của bệ hạ là muốn để tâm làm trong sạch mọi dòng vẩn đục và mong muốn các quan noi theo đó để làm chuẩn mực. Thần nghe lời giải thích trong kinh Xuân Thu “sự thành bại của quốc gia là xuất phát từ sự trung thực hay gian tà của các quan... Quan lại thất đức, việc ăn hối lộ được đưa ra ánh sáng thì thói tham lam không thể phát triển mãi được...

Và Vũ Kiệt cũng chỉ ra nguyên nhân có tính chất rất chung của cái xấu ở con người: Con người sinh ra không thể không có sự ham muốn, nếu con người không làm chủ được sự ham muốn ấy thì sẽ sinh ra rối loạn....Vả lại gần đây, trong thời Thái Hòa Diên Minh trị vì, con người sống lâu trong thời bình, nên có phần sơ xuất về màng lưới ngăn cấm trong đời sống hằng ngày. Trong khi làm việc công thì thường quan hệ tới việc quà cáp, tết nhất, dùng của đút lót làm lễ vật hằng ngày, giày dép, quần áo diêm dúa, tiêu pha hoang phí, tệ tham nhũng tích tụ thành thói quen, điềm nhiên cho đó là việc thường...

Từ thực trạng tham nhũng của quan lại trong chế độ đương thời, Vũ Kiệt vạch ra những cách khắc phục như sau: Thần thấy tuy bệ hạ nghiêm khắc trong việc tra xét kẻ gian, tín cẩn biểu dương người tốt nhưng chưa vạch trần bộ mặt của đám tiểu nhân được... Thần thấy trong Kinh lễ có câu: “Đại thần giữ phép, tiểu thần sẽ liêm chính” là có ý nói những việc làm của quan cấp cao thực để cho cấp dưới xem xét và noi theo... Lấy lý mà nói thì bọn tiểu lại, bọm trộm cướp còn tự thay đổi trước sự giáo hóa của quan lệnh trong ấp, huống hồ lại đối với các bậc quan trên... Nhưng phép thuật ngày nay thì người làm quan lớn hoặc ban ơn để tỏ rằng mình là người hiểu biết, hoặc rêu rao cái danh để cho cấp dưới cầu cạnh, sai bảo người khác, ban bố mệnh lệnh đều trái với lẽ phải, khinh trọng thiên lệch... khi tìm được chỗ hở thì gây ra tệ lậu bán buôn... Hoặc không giữ chắc của công, hoặc lấy của công làm của tư...

Từ khẳng định trên, Vũ Kiệt đã chỉ cách khắc phục: Thần mong bệ hạ hãy tuyển chọn những người công minh trong sạch và ngay thẳng, lấy danh vị giao cho họ trọng trách... Ra lệnh cho quan ngự sử kiểm soát, khích lệ biểu dương để thấy được những quan liêm khiết và nêu từng việc để biết được sự liêm khiết của họ. Ông quan nào thuộc hạng ô lại và cũng lấy việc ấy để nêu cái ô nhục của họ, để điều trần tâu lên chính xác rõ ràng. Nếu quả thực họ là người liêm khiết thì ân thưởng ưu đãi và quan trường cũng được ban thưởng. Nếu quả thực họ là kẻ tham ô thì hình phạt không tha thứ và trưởng quan cũng tùy theo đó mà xử phạt. Làm như vậy thì con người sẽ tốt lên, thói tham sẽ ngăn chặn được ... Nếu như các bậc trưởng quan chẳng phải là người tốt mà là muốn bọn quan lại cấp dưới phải sống trong sạch, thế chẳng khác nào nước đầu nguồn đục mà mong cho dòng trong.

Bài văn sách thi Đình đối của Trạng nguyên Vũ Kiệt còn đề cập đến nhiều vấn đề khác của đời sống xã hội về phong tục và thuần hóa phong tục, về lễ và hệ thống quy chế lễ nghi, thứ bậc... đó là những quy phạm, chuẩn mực về đạo đức, pháp độ... Và qua bài thi này, Trạng nguyên Vũ Kiệt đã thể hiện rõ là người có tri thức toàn diện về Hán học, văn học, sử học, chính trị và kể cả nghị lực cũng như dũng khí của bậc sĩ quân tử. Đặc biệt, ông đã vạch ra những thói hư, tật xấu của các tầng lớp quan lại thời ấy và nhấn mạnh “sự thành bại của quốc gia là xuất phát từ sự trung thực hay gian tà của các quan”. Từ đó, ông nêu nên trách nhiệm của quan cấp trên và sự gương mẫu của cấp trên như một nguyên lý tự nhiên cho toàn bộ hệ thống quan lại trong chế độ đương thời.

Có thể nói, thông qua bài văn sách của mình, Trạng nguyên Vũ Kiệt đã gióng lên một hồi trống thức tỉnh triều đình nhà Lê. Cho đến hôm nay, tư tưởng của ông đã trở thành nguyên tắc bất biến trong công tác quản lý nhà nước, quản lý xã hội và không ai có thể phủ nhận được điều này. Và trách nhiệm của hậu thế ngày nay là phải biết trân trọng, bảo tồn và phát huy truyền thống, trí tuệ của tổ tiên để xây dựng Tổ quốc Việt Nam là một quốc gia dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.

×